O‘zbekiston hududlari iqtisodiyotidagi tafovutlar tahlil qilindi. Bu haqda Prognozlashtirish va makroiqtisodiy tadqiqotlar Instituti (PMTI) xabar bermoqda.
Dunyo miqyosida iqtisodiy beqarorlik yuzaga kelgan bugungi kunda ishlab chiqarish faoliyati xorijiy mamlakatlar bilan bevosita bog‘liq, iqtisodiyotida tashqi savdoning ulushi yuqori bo‘lgan hududlarga bu beqarorlik kuchli ta’sir qilishi mumkin.
Koronavirus pandemiyasi tufayli 2020-yilda hududlar iqtisodiyotidagi tafovut YIMning aholi jon boshiga ulushi bo‘yicha 2019-yildagiga nisbatan 25 foizga, sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarishning aholi jon boshiga ulushi bo‘yicha 17 foizga ortdi.
Bu tafovut 2021-yilga kelib, mos ravishda 3 foiz va 11 foizga qisqargan bo‘lsa-da, hozirgi mavhumlik sharoitida kelajakda hududlarni kompleks rivojlantirishni prognoz qilish hamda tabaqalashuv ortib ketishining oldini olish uchun mo‘ljallangan chora-tadbirlarni ishlab chiqish dolzarb masala hisoblanadi.
Tafovut deganda, hududlarning eng yuqori va eng past qiymatga ega ko‘rsatkichlari nisbati nazarda tutilmoqda.
Tadqiqotda 2016—2021-yillarda hududlar iqtisodiyotidagi tafovutlarning qisqarishi va ularning barqaror holatga yaqinlashishi Beta (β) yaqinlashish modeli vositasida tahlil qilindi.
Ushbu neoklassik o‘sish modeliga ko‘ra, agar hududlar bo‘yicha yagona farq ular kapitalining boshlang‘ich darajasida bo‘lsa, kichik hajmdagi kapitalga ega bo‘lgan kambag‘al hududlar yirik kapitalga ega bo‘lgan boy hududlarga qaraganda iqtisodiy jihatdan tezroq o‘sadi. Bu esa hududlar o‘rtasidagi nomutanosiblikning kamayib borishini anglatadi.
Qaysi mamlakatni olib qaramaylik, uning poytaxti (yirik shaharlari) iqtisodiyotining ko‘lami bo‘yicha boshqa hududlardan bir qator ustun jihatlarga ega bo‘ladi. O‘zbekiston iqtisodiyotidagi yetakchi mavqeyi tufayli Toshkent shahriga ham hududlar o‘rtasidagi nomutanosiblikning asosiy manbai sifatida qarash mumkin.
Shuningdek, uning iqtisodiy salohiyati Toshkent viloyatining iqtisodiy ko‘rsatkichlariga ham ijobiy ta’sir qiladi. Mamlakat bo‘yicha ishlab chiqarilgan iste’mol tovarlarining 35,7 foizi, ko‘rsatilgan xizmatlarning 44,9 foizi hamda YIMning 27,8 foizi ularning hissasiga to‘g‘ri keladi.
Shu bois ular yaqinlashish modelidan chiqarib tashlansa, hududlar o‘rtasidagi tafovut yaqqolroq namoyon bo‘ladi. Tadqiqotda shartli Beta modelining mamlakatdagi 14 ta hududi uchun (1-model), Toshkent shahrisiz (2-model) va Toshkent shahri va Toshkent viloyati ishtirok etmagan (3-model) variantlari tahlil qilindi.
Natijalar
Shartli Beta yaqinlashish modelining uchta varianti ham mamlakatda hududlarning iqtisodiy barqaror holatga yaqinlashayotgani va ular o‘rtasidagi tabaqalashuv qisqarayotganidan dalolat beradi.
Chegaradosh hududlarning muvofiq tarzda rivojlanishi ham iqtisodiy o‘sishga ijobiy ta’sir qilayotgani ma’lum bo‘ldi. Shuningdek, optik tolali aloqa liniyalarini o‘tkazish eng rivojlangan hududlar darajasiga yaqinlashishda yordam beradi. Tahlildan eng rivojlangan hududlarni chiqarib tashlash esa bu omilning ahamiyatini pasaytiradi.
Barcha hududlar bo‘yicha hisoblangan Halflife ko‘rsatkichi tafovutni 50 foizga kamaytirish uchun 35 yil, Toshkent shahri va Toshkent viloyatini hisobga olmaganda esa 25 yil kerak bo‘lishini ko‘rsatdi.
Tadqiqot natijasida geografik joylashuvi hamda iqtisodiy rivojlanish ko‘rsatkichlari yaqin bo‘lgan hududlar uchun hududiy siyosat yo‘nalishlarini aniqlash va ular boyicha chora-tadbirlar ishlab chiqish lozim, degan xulosaga kelindi.
Masalan, Beta yaqinlashish modeli Surxondaryo, Samarqand va Qashqadaryo viloyatlari nafaqat geografik jihatdan, balki iqtisodiy o‘sish sur’ati jihatidan ham yaqin hududlar ekanligini ko‘rsatdi.
Xuddi shunday, geografik jihatdan yaqin joylashgan Andijon, Namangan va Farg‘ona viloyatlari YIMning aholi jon boshiga ulushi jihatidan, Xorazm, Buxoro va Navoiy viloyatlari iqtisodiy o‘sish sur’ati bo‘yicha o‘xshash hududlar bo‘lib, ular uchun rivojlanishning umumiy yo‘nalishlarini belgilash maqsadga muvofiq.
Izoh (0)