25-noyabr sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan dinamitni ixtiro qilib, uni patentlagan Nobel, ikki jinoiy to‘daning Ryazanni bo‘lib olish yo‘lidagi qirg‘ini hamda kommunistlarga qarshi birlashgan Germaniya va Yaponiyaga oid faktlar o‘rin olgan.
1967-yil 25-noyabr kuni Alfred Nobel dinamitni patentlagan edi. Yosh Nobel 1850-yillarda otasining Peterburgdagi jangovar o‘q-dorilarga ixtisoslashgan kompaniyasida ishlagan. 1856-yilda Qrim urushi yakunlangach, buyurtmalar kamayib ketgan va Nobel oilasi bilan ona yurti Stokgolmga qaytgan. U yerda Nobel bo‘sh vaqtini kichik laboratoriyada o‘tkazib, turli kimyoviy vositalar ustida tajriba o‘tkazgan. Ayniqsa, uni portlashlar qiziqtirgan.
Hodisalar oqibatida 60 dan ortiq odam halok bo‘lgan, yetkazilgan zarar 100 minglab dollardan oshgan. Ko‘plab davlatlarning hukumatlari sodir bo‘lgan voqeadan tashvishga tushgan, Germaniya va Norvegiyada nitroglitserin ishlab chiqarish zavodlari yopilgan, Fransiya va Belgiyada uning aylanmasiga taqiq qo‘yilgan. Bunday taqiqni boshqa davlatlarda ham joriy etish ko‘zda tutilgan.
Nobel nitroglitserindan foydalanishning ancha xavfsiz va samarali usulini topishga uringan. Tajribalar davomida u kerakli portlatgich modda (detonator)ni topgan — simob bilan to‘ldirilgan metall piston.
Afsonalarga ko‘ra, ushbu kashfiyot tasodifan ro‘y bergan, ichida nitroglitserin bo‘lgan idish teshilgan va diatomitga oqqan. Biroq Nobelning o‘zi ushbu versiyani rad etgan.
“Men nitroglitserin oqishi bo‘yicha shubhasiz birorta holatni qayd etmaganman, bu taxminlarni haqiqat deb hisoblovchilar tomonidan o‘ylab topilgan. Dinamitni infuzor tuproqda foydalanish g‘oyasi menda uning quruq holatda juda yengilligi sabab paydo bo‘lgan. Shundan kelib chiqadi, dinamit tasodifan paydo bo‘lmagan, balki men avval boshidan suyuq portlovchining kamchiliklarini ko‘rganman va unga qarshi turish yo‘llarini qidirganman”, — degandi u.
Keyingi tajribalar suyuq nitroglitserinning diatomit bilan 3:1 nisbatda aralashmasi quyuq pasta hosil qilishi ma’lum bo‘lgan. Nobelning ixtirosi nitroglitserindan to‘liq suyuq holda foydalanishdan voz kechishga imkon yaratardi.
1867-yil 25-noyabr kuni Alfred Nobel hosil bo‘lgan aralashmani patentlab, unga grekcha dynamis — “kuch”dan kelib chiqib, “dinamit” nomini bergan. Yangi portlovchi moddaga bo‘lgan talab kutilganidan ziyod edi — bir yil o‘tib, Nobel 11 ta davlatda zavodlarini ochgan. Dinamitni ishlab chiqarish bir necha yil ichida 100 barobarga oshib ketgan — 1868-yilda 20 tonna ishlab chiqarilgan bo‘lsa, 1873-yilda ushbu ko‘rsatkich 4,1 ming tonnani tashkil etgan, 1875-yilda 8 ming tonnaga yetgan. Qator davlatlarda nitroglitseringa qo‘yilgan taqiq davom etgan, shu sababli dinamitni idish yoki shisha nomi ostida yetkazib berishga to‘g‘ri kelgan. Undan tog‘-kon sanoatida va temiryo‘llarni qurishda keng foydalanilgan.
Nobelning ixtirosi boshqa ko‘plab tadqiqotchilarni nitroglitserin bilan tajribalar o‘tkazishga undagan. Megneziya, yog‘och va selitrsa, sodaning yog‘och-qog‘oz aralashmasi kabi dinamitning muqobillari paydo bo‘lgan. 1875-yilda Nobel nitroglitserinni sellyuloza asosidagi kollodion eritmasi bilan aralashtirish haqida o‘ylagan.
Albatta, dinamit paydo bo‘lishi bilan jinoyatchilar ham undan foydalanishga kirishgan. 1883—1885-yillarning o‘zida Londonda 13 ta portlash ro‘y bergan. Dinamit ixtirosi Nobelni millionerga aylantirgan. U 1896-yilda vafot etib, boyligini har yili Nobel mukofotini topshirish bilan shug‘ullanuvchi jamg‘armaga vasiyat qilgan.
Ryazanni bo‘lib olish uchun diskotekada boshlangan kurash
1980-yillarning oxiridan boshlab Sovet Ittifoqi aholisi global o‘zgarishlarning boshlanishi bilan bir qatorda “kapitalning birlamchi to‘planishi davri”ning kriminal tarkibiy qismiga duch kela boshlagan. U 1990-yillar boshi va o‘rtalarida avj olgan. Yangi paydo bo‘lgan bozorda jinoyatchi to‘dalar o‘z o‘ljalarini ovlab, savdo va ishlab chiqarishning ko‘p qismini nazorat qilishga uringan. Bu boradagi to‘qnashuvlardan eng qonlisi Ryazanni bo‘lib olishga uringan ikki to‘da o‘rtasida ro‘y bergan. Shahar uchun kurash 1993-yil 25-noyabr kuni raqiblarni otishdan boshlangandi.
Killerlar boshqa bir to‘da — “Fil” laqabli Vyacheslav Yermolovga qarashli “Slonovskiy” a’zolari bo‘lgan yoki ular tomonidan yollangandi. Mazkur uyushgan guruhning asl rahbari prokuraturaning sobiq haydovchisi “Maks” laqabli Nikolay Maksimov bo‘lgan. Ikki jinoiy to‘da o‘rtasidagi to‘qnashuv Ryazanning katta qismini nazorat ostida olishga bo‘lgan urinish sabab kelib chiqqan. Jinoyatchilar ulush evaziga “himoya qilish” — kichik tadbirkor va “chelnoklar”dan tovlamachilik orqali pul undirish bilan shug‘ullangan. Vaqt o‘tishi bilan bu kamlik qilib qolgan va “Slonovskiy” guruhi ancha yirik biznes va korxonalarga ko‘z olaytira boshlagan. Buning uchun raqiblarni o‘yindan chiqarish kerak edi.
“Maks” va “Fil”ning ishtahalari Viktor Ayrapatovga xalaqit bera boshlaydi. Hududni bo‘lib olish uchun to‘daboshilar 1993-yilning martida Ryazandagi kafelardan biriga kelishib olish uchun to‘planadi. Biroq u muvaffaqiyatli yakunlanmagan, Ayrapatov va Yermolov o‘rtasida janjal yuz bergan. “Vilya Ryazanskiy” raqibini to‘daning boshqa a’zolari ko‘z o‘ngida qattiq kaltaklagan.
Maksimov va Yermolov reja tuzib, uni amalga oshirishga kirishadi. Avvaliga Chapayev ko‘chasidagi hammomga bosqinchilik uyushtiriladi. U yerda dam olayotgan “ayrapetovchilar” kaltaklangan, biroq ular orasida Viktor yo‘q bo‘lgani bois “Fil” mojaroni tugadi deya hisoblamagan.
1990-yillar boshida don sovuradigan mashina va traktor seyalkasini ishlab chiqarish bilan shug‘ullanuvchi “Selmash” zavodiga qarashli sexlardan biridagi stanoklar chiqarib tashlanib, ulkan diskotekaga aylantirilgandi. Fabrikadagi sobiq klub pivo bariga aylantirilgan va u yer jinoyatchilar ishratxonasiga aylangan. Qasos olish rejasi ham shu yerda amalga oshirilgan.
Sodir bo‘lgan voqeadan keyin Viktor Ayrapetov tergovda buni “Fil”ning odamlari amalga oshirganini aytgan. Prokuratura uning ko‘rsatmalari orqali birinchi bor Maksimov va Yeremolov to‘dalari mavjudligidan xabar topgan. Ammo ular o‘rtasidagi urush shu bilan tugamagan. “Vitya Ryazanskiy” Moskvaga ko‘chib o‘tgan va o‘z qo‘l ostidagilarni o‘sha yerdan boshqarishga kirishgan. 1994-yil 31-mart kuni Kasimovskiy shossedagi uy hovlisida Maksimov otib ketilgan — bu birinchi javob edi.
1994-yil 3-aprel kuni “Maks”ning xotirasiga bag‘ishlangan tadbirga portlovchi qurilma joylangan portfel tashlab ketilgan. Sergey Manikin ismli kishi bombani masofadan turib portlatishi kerak bo‘lgan, biroq “Fil” tarafdorlarining omadi kelgan. 150 metr uzoqlikda qo‘lbola portlovchi qurilma kimningdir avtomobili signalizatsiyasi sabab ishga tushib ketgan. Qo‘riqchilar portlash joyiga yetib kelganida qattiq jarohatlangan killerga duch kelgan. Oradan 15 daqiqa o‘tgach, Manikin vafot etgan.
“Fil” o‘z odamlariga atrofni ko‘zdan kechirish va dushman tarafning boshqa a’zolarini topishni buyurgan. Portlash joyidan bir necha metr naridagi avtomobilda o‘tirgan odamlar kaltaklangan. Keyinroq ular jinoyatchilarni kuzatayotgan militsiya xodimlari ekani ma’lum bo‘lgan.
Suiqasdga javob sifatida “Fil” Ayrapetovning ukasini o‘ldirishni buyurgan — uning Ryazandagi jinoiy hayotga umuman aloqasi yo‘q edi. Uning o‘limi dushman to‘daboshisining Ryazanga qaytishiga sabab bo‘lishi kerak edi. “Vitya Ryazanskiy” dafn marosimiga kelmagan, biroq u ham qasos olishni buyurgan. Ayrapetov ukasining o‘limidan to‘qqiz kun o‘tib, “Fil” to‘dasining muhim a’zolaridan biri Aleksandr Miligin otib keltilgan.
“Fil” odamlarining omadi kelgan, ular Ayrapetov yashiringan joyni topishga muvaffaq bo‘lgan. U tansoqchilarining ko‘z o‘ngida o‘g‘irlab ketilgan. Qo‘riqchilar avtomobil raqamini yozib olgan, keyinroq mashina militsiyaga tegishli ekani ma’lum bo‘lgan.
“Fil” to‘dasi 1997-yilda ommaviy hibsga olishlar boshlangunga qadar Ryazanni boshqargan. Bu vaqtga kelib ularning hisobida 85 ta qotillik mavjud edi.
Kommunistlarga qarshi birlashgan Germaniya va Yaponiya
1936-yil 25-noyabr kuni Berlinda Germaniya va Yaponiya imperiyasi vakillari tomonidan Antikomintern pakti imzolangan edi. Keyinchalik bu Ikkinchi jahon urushidagi ittifoqchilarning qator bitimlariga asos bo‘lib xizmat qilgan. Pakt o‘z nomiga muvofiq avvaliga Yevropa va Osiyoda kommunistik xavfga qarshi kurashish uchun tuzilgan.
Antikomintern pakti uning tashabbuskorlari fikricha, Sovet Ittifoqi manfaatlari va kommunistik ideologiyaning Yaponiya bilan chegaradosh davlatlarda tarqalishiga qarshi turishi kerak edi. Kommunistlar bu vaqtga kelib Sharqda — Xitoy, Mo‘g‘uliston, Manchjuriya va Koreyada sezilarli muvaffaqiyatlarga erishgan bo‘lib, kommunistik harakat G‘arbga ham tarqala boshlagan. German—yapon paktining sovetlarga qarshiligi aniq edi, shuningdek, qo‘shimcha maxfiy protokollar orqali Sovet Ittifoqiga qanday qilib qarshi turish ham belgilab olingandi.
“Oliy ahdlashuvchi tomonlar kommunistik internatsional faoliyati to‘g‘risida bir-birlarini xabardor qilish, zarur mudofaa choralarini ko‘rish bo‘yicha maslahatlashish va ushbu chora-tadbirlarni amalga oshirishda yaqin hamkorlikni davom ettirish majburiyatini oladilar”, — deyiladi bitimning birinchi moddasida.
Ushbu pakt bilan, shuningdek, zarurat tug‘ilganida boshqa davlatlarning ishiga aralashish ham nazarda tutilgan: “Oliy ahdlashuvchi tomonlar kommunistik internatsionalning qo‘poruvchilik faoliyati tufayli ichki xavfsizligiga tahdid solayotgan har qanday uchinchi davlatga ushbu kelishuv ruhida mudofaa choralarini ko‘rishni yoki unga qo‘shilishni birgalikda tavsiya etish majburiyatini oladilar”.
Qo‘shimcha kelishuvlarda ikkala davlat ham Sovet Ittifoqi tomonidan asossiz hujum yoki hujum tahdidi bo‘lgan taqdirda xayrixoh betaraflikni saqlab qolishlariga bir-birlarini ishontirgan. Bundan tashqari, ular SSSR bilan “ushbu bitim ruhi”ga qarshi bo‘lgan kelishuvlarni tuzmaslik majburiyatini olgan. Shu bois Yaponiya 1939-yilda hujum qilmaslik bo‘yicha Germaniya—Sovet Ittifoqi paktining imzolanishiga maxfiy qo‘shimcha bitimlarga tayangan holda qarshilik bildirgan. Yaponlar nuqtayi nazariga ko‘ra, Molotov—Ribbentrop pakti Antikomintern pakti talablarini buzgan, chunki Germaniya SSSR bilan muzokaralari haqida Yaponiyani ogohlantirmagan.
Birinchi jahon urushidan keyin xalqaro munosabatlarda ko‘pchilik ikkita asosiy muammoga e’tibor qaratgan — Versal bitimining mo‘rtligi va keng tarqalib borayotgan kommunizm tahdidi. Kommunistik harakat avval boshidan global ko‘lamda tarqalishi aniq edi. “Butun dunyo proletarlari, birlashingiz”, — internatsional kommunistik shiorlarning eng mashhuridir.
Yaponiya ham Italiya kabi Birinchi jahon urushida Antanta derjavalari tomonida bo‘lgan, biroq kutgan hamma narsaga erisha olmagan va mustaqil ekspansionistik siyosatini olib borgan, aslida kommunizmga qarshi kurash bahonasida o‘z kun tartibini ilgari surgan: dunyoni qayta taqsimlash, kuchlilar o‘rtasidagi ta’sir zonalarini chegaralash. Albatta, Antikomintern pakti doirasida yaponlar Sovet Ittifoqi bilan “geosiyosiy” qarama-qarshilik masalasida Yevropadan yordam olishga umid qilgan va bu pakt yakunlanishi bilan SSSRga qarshi harbiy ittifoq tuzilganidan juda xafa bo‘lgan.
Yaponiya—Germaniya bitimi asosan Qo‘shma Shtatlarni xavotirga solgan. Uzoq vaqt siyosiy yakkalanishda qolgan Germaniya Osiyoda o‘ziga ittifoqchi topayotgani ochiq-oydin edi. 1937-yil noyabrda fashistlar italiyasi Antikomintern paktiga qo‘shilgan, ammo 1933-yildayoq hokimiyat tepasiga Benito Mussolini kelganida Italiya SSSRga hujum qilmaslik bo‘yicha do‘stlik shartnomasini imzolagandi. Antikomintern pakti 1939-yilda Molotov—Ribbentrop pakti paydo bo‘lgandan keyingi bir qator bitimlar, shu jumladan, SSSR va Germaniya o‘rtasidagi Do‘stlik va chegara to‘g‘risidagi shartnoma asosida tez sovet—german yaqinlashuvidan keyin g‘alati ko‘rinishni boshlagan. Ushbu holatlar tufayli Antikomintern paktining o‘zi faqat rasmiy bitim sifatida qolgan.
Ribbentrop Stalinga Antikomintern pakti aslida Sovet Ittifoqiga emas, balki g‘arb demokratiyasiga qaratilganini tushuntirgan. Stalin ushbu tushuntirishni diplomatik qarashlar sabab qabul qilgan, nemislar orasida esa SSSR shu orqali Antikomintern paktiga qo‘shilib oldi deya hazillashgan.
1940-yil sentabr oyining oxirida Gitler Stalinga maktub yuborib, unga yuqorida aytib o‘tilgan Berlin paktining imzolanishi haqida xabar bergan va keyinchalik uni “ingliz merosini” bo‘lishish uchun Berlinga kelishga taklif qilgan. Biroq aniqlanishicha, bunday taklifni o‘z vaqtida Buyuk Britaniya ham bildirgan.
“Kun xronologiyasi” loyihasi doirasida har kuni ertalab soat 09:30 da ushbu sanaga bog‘liq eng muhim va qiziqarli voqealar yoritib boriladi.
Izoh (0)