Harbiy jinoyatchilar ustidan sud — Nyurnberg jarayonining yakunlanishi, Malida asirga olingan 170 kishi va Fransiyaga josuslik qilishda ayblangan taniqli aviakonstruktor. Kun xronologiyasida 20-noyabr

20-noyabr sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan natsistlar Germaniyasidagi harbiy jinoyatchilarga qarshi sud yakuni, Malidagi mehmonxonada asirga olingan 170 kishi hamda Fransiya foydasiga josuslik qilishda ayblangan taniqli aviakonstruktor oid faktlar o‘rin olgan.

Natsistlar Germaniyasi amaldorlariga qarshi boshlangan Nyurnberg sudi

1945-yil 20-noyabrda natsistlar Germaniyasidagi harbiy jinoyatchilar ustidan sud — Nyurnberg jarayoni boshlangan edi. Sud oradan qariyb bir yil o‘tgach, 1946-yil 1-oktabrda yakunlangan va hukm e’lon qilingan.

Xalqaro harbiy tribunal 12 nafar natsistni butun dunyoga qarshi jinoyati, harbiy jinoyati va insoniyatga qarshi jinoyati uchun osish orqali o‘lim jazosiga hukm etgan. Bu xalqaro huquqning rivojlanishida muhim tarmoqqa aylangan bo‘lib, “Tarix sudi” deb nomlanadi.

Bavariyaning Nyurnberg shahrida boshlangan sudni Gitlerga qarshi koalitsiyaga a’zo to‘rtta davlatning sakkiz nafar sudyasi olib borgan. AQSH, Buyuk Britaniya, SSSR va Fransiya prokurorlari tomonidan tayyorlanib, ikki kun davomida o‘qib eshittirilgan ayblov xulosasi to‘rtta banddan iborat bo‘lgan: butun dunyoga qarshi jinoyat, insoniyatga qarshi jinoyat, urush qonunlarini buzish (harbiy jinoyatlar) va ushbu jinoyatlarni sodir etish uchun fitna uyushtirish.

1946-yil 1-oktabr kuni sudyalar uzoq davom etgan debatlar natijasida 22 nafar shaxsga nisbatan umumiy pozitsiyani shakllantirgan. Ularning hech biri aybiga iqror bo‘lmagan. Germaniya mehnat fronti rahbari Robert Ley 1945-yil 25-oktabrda qamoqxonada o‘z joniga qasd qilgan. Natsistlar harakatini moddiy qo‘llab-quvvatlagan “Fridrix Krupp” qurol konserniga rahbarlik qilgan Gustav Krupp davolab bo‘lmas darajada nosog‘lom deya topilgan. Ushbu ikki shaxsga nisbatan ochilgan ish to‘xtatilgan. Natijada Gustav Kruppning o‘g‘li Alfrid Krupp Nyurnberg jarayonining Amerika tribunalida (1947-1948-yillar) sudlangan. 1-oktabrda yana uch nafar sudlanuvchi oqlangan, to‘rt nafari 10—20 yil oralig‘ida qamoq jazosiga hukm etilgan, uch nafari umrbod ozodlikdan mahrum etilgan, 12 nafari esa o‘limga hukm qilingan.

Jinoyatchilarning o‘n nafari 16-oktabr kuni osilgan. Sirdan o‘limga hukm etilgan Martin Borman 1945-yil mayida o‘z joniga qasd qilgani keyinchalik ma’lum bo‘lgan. German Gering — Reyxda Gitlerdan keyingi ikkinchi odam hisoblangan bo‘lib, u o‘lim jazosi ijro etilishidan uch soat oldin qamoqxona kamerasida o‘z joniga qasd qilgan. Germaniyada faoliyat yuritgan “NSDAP”, “SS”, “SD” va “Gestapo” kabi tashkilotlarning a’zolariga alohida jinoyat ishi qo‘zg‘atilgan xolos, Vazirlar Mahkamasi, “SA” va Vermaxt qo‘mondonligi a’zolari esa butunlay oqlangan.

Gering va Bormandan, shuningdek, Adolf Gitler janglari tugamasidan oldin o‘z joniga qasd qilgan Yozef Gebbels va Genrix Gimmlerdan tashqari, sudlanuvchilar kursisida Gitlerning Milliy sotsialistik nemis ishchilar partiyasi bo‘yicha o‘rinbosari Rudolf Gess ham o‘tirgan. U 1941-yil o‘z tashabbusiga ko‘ra Buyuk Britaniyaga kelib, tinchlik bitimini tuzmoqchi bo‘lganiga inglizlar tomonidan hibsga olingan va urush yakuniga qadar asirda saqlangan. Uning yonida tashqi ishlar vaziri Ioxim fon Ribbentrop, Vermaxt oliy qo‘mondonligi rahbari Vilgelm Keytel SS imperiya xavfsizligi bosh boshqarmasi boshlig‘i va Germaniya ichki ishlar vazirligi stats-kotibi Ernst Kaltenbrunner ham bo‘lgan.

Tarixdagi birinchi Xalqaro harbiy tribunal barcha urushlardan keyingi holatlar uchun muhim jarayonga aylangan: u nafaqat ommaviy jinoyatlar sodir etganlarni javobgarlikka tortgan, balki birinchi marta alohida shaxslarga, jumladan, harbiy jinoyatlari uchun davlat rahbarlariga nisbatan ham xalqaro huquq normalarini qo‘llagan. Bu xalqaro gumanitar huquqda huquqiy pretsedentni yaratgan va u hozirgi kungacha o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan.

Mali mehmonxonasida asirga olingan 170 kishi

Bundan 7 yil oldin 20-noyabr kuni Mali poytaxti Bamakoda joylashgan Radisson mehmonxonasida qurollangan terrorchilar hujum uyushtirgandi. Bino ichiga kirishga muvaffaq bo‘lgan jangarilar 170 ga yaqin odamni asirga olgan. Hujum uchun mas’uliyatni “Al-Qoida” terrorchilik tashkilotiga aloqador “Al-Murubitun” guruhi o‘z zimmasiga olgan.

2013-yilning yanvarida Fransiya Malining bir qismini egallab olib, Azavad mustaqil davlatini e’lon qilgan isyonchi taureglarga qarshi harbiy operatsiya boshlagan. Operatsiyaning maqsadi Mali hukumatiga yordam berish va fransuz fuqarolarini himoya qilish bo‘lgan. Xalqaro operatsiya BMT Xavfsizlik Kengashining 2012-yil 20-dekabrdagi rezolyutsiya bilan ma’qullangan. 2013-yil 8-fevralda mamlakat shimoli-sharqida xudkush terrorchi harbiy xizmatchilarga qarshi birinchi teraktni uyushtirgan. Shundan keyin BMT missiyasining tinchlikparvarlari va xodimlariga nisbatan hujumlar seriyasi boshlangan.

20-noyabr kuni mahalliy vaqt bilan soat 07:00 da Radisson Hotel mehmonxonasi binosiga Ichida qurollangan jangarilar bo‘lgan diplomatik raqamlar o‘rnatilgan bir nechta mashina yaqinlashgan. Kirishdagi soqchini yaralagan terrorchilar binoga bostirib kirib, u yerdagi 170 ga yaqin odamni asirga olgan (140 nafar mehmon va 30 nafar mehmonxona xodimi). Qur’on oyatlarini o‘qiy olgan asirlarning bir qismi ozod etilgan.

Ko‘p o‘tmay hodisa joyiga Mali kuch tuzilmalari xodimlari yetib kelgan va aksilterrorchilik operatsiyasi boshlangan. Soat 09:00 da harbiylar mehmonxona binosiga kirgan, bir soatdan keyin esa terrorchilar to‘rtinchi qavatda qurshovga olingan. Bu vaqtga kelib Mali harbiylariga yordam berish uchun Fransiyaning 40 nafar maxsus kuchlari yetib kelgan. Shuningdek, shtrumda Amerika harbiylari va BMTning ko‘p qirrali majmuaviy missiyasi kuchlari ham ishtirok etgan.

Operatsiya davomida barcha asirlar sekin-asta ozod etilgan (marhumlardan tashqari). Ular kichik guruhlar shaklida mehmonxonani tark etayotgan bir paytda kuch tuzilmalari xodimlari yakuniy shturmga tayyorgarlik ko‘rgan. Soat 16:00 da terrorchilar yo‘q qilingan va harbiylar binoni ko‘zdan kechirishni boshlagan. Operatsiya davomida besh nafar harbiy yaralangan, “Volga-Denpr” Rossiya aviakompaniyasi ekipajining olti a’zosi halok bo‘lgan. Mazkur voqeadan keyin mamlakatda 10 kunlik favqulodda holat e’lon qilingan.

Fransiyaga josuslik qilishda ayblangan aviakonstruktor

1935-yilning 20-noyabr kuni uchuvchi-sinovchi Pyotr Stefanovskiy “Zanjir” loyihasi doirasida beshta qiruvchi samolyot qotirilgan “TB-3” bombardimonchisini birinchi marta havoga ko‘targan edi. Samolyot sovet aviakonstruktori Andrey Tupolyev boshchiligidagi jamoa tomonidan yaratilgan edi. Oradan bir necha yil o‘tgach, Tupolyev aksilinqilobiy tashkilotga mansublikda ayblanib, hibsga olingandi.

Andrey Tupolyev 1888-yil 10-noyabrda Tver viloyatining “Pustomazovo” qishlog‘ida dunyoga kelgan. Otasi Peterburg universitetidan haydalgan bo‘lsa-da, sirtqida o‘qigan va notarius bo‘lib ishlagan. Onasi Tverdagi Marina ayollar gimnaziyasi bitiruvchisi. Andreyning o‘zi boshlang‘ich ta’limni uyda olgan, keyin esa Tver gimnaziyasida o‘qishni davom ettirgan.

“Texnika bo‘yicha ketishim kerakligimni his qilardim. Chunki texnikani juda yaxshi ko‘rardim”, — deb yozadi u.

1909-yilda Tupolyev Nikolay Jukovskiyning aeronavtika to‘garagiga qo‘shilgan, u yerda olim yigitchaga “eng dahshatli ehtiroslardan biri — fanga bo‘lgan ishtiyoq”ni yuqtirgan. Tupolyev 1910-yildayoq o‘zi yaratishda ishtirok etgan planerda birinchi parvozini amalga oshirgan.

Biroq o‘qish jarayoni birinchi hibsga olinish jarayoni bilan to‘xtab qolgan. Tupolyev talabalar noroziligida ishtirok etgan, noqonuniy adabiyot tarqatgani uchun qo‘lga olingan va ma’muriy tartibda vataniga yuborilgan. U o‘qishni Birinchi jahon urushi boshlanishida tamomlashga muvaffaq bo‘lgan.

O‘qishni tamomlagan Tupolyev Markaziy aerodinamika institutida ishlagan, samolyotlarda yog‘och o‘rnini egallagan duralyuminiy muqobilini yaratishda ishtirok etgan. Tupolyev 1923-yilda aralash konstruksiyali o‘zining birinchi yengil samolyoti “ANT-1”ni, 1924-yilda — yaxlit metalli “ANT-2”, 1925-yilda — birinchi yaxlit metalli jangovar “ANT-3” samolyotini yaratgan. Shuningdek, “ANT-4” nomli bombardimonchi monoplatni ham seriyali ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘ygan.

1937-yil 21-oktabrda Tupolyev hibsga olingan. U “aviatsiya sanoatida Sovet Ittifoqiga qarshi tashkilotga boshchilik qilish, samolyotsozlik sohasida qo‘poruvchilik ishlarini amalga oshirish va Fransiya foydasiga josuslik qilishda” ayblangan. Shuningdek, u aksilinqilobiy tashkilotlarni yaratish va iqtisodga zarar yetkazishda ayblangan. Bundan tashqari, u o‘z chizmalarini sovetlarning asosiy raqibi bo‘lgan nemis aviakonstruktori Vilgelm Messershmitga sotganlikda gumonlangan.

Tupolyevga nisbatan shubhalar uning 1930-yillarda Germaniya, Fransiya va AQSHga safarlari sabab paydo bo‘lgan. Bu kabi safarlardan biri janjal bilan yakunlanishiga bir baxya qolgan — Tupolyev SSSR tomonidan tashkil etilgan “AMTORG” konsalting-savdo firmasini chetlab o‘tib, xorij zavodlarida samolyotlar tayyorlash bo‘yicha buyurtmalarni ro‘yxatdan o‘tkazgan. Bundan tashqari, Tupolyev o‘zining xizmat safarlariga aviatsiyaga aloqasi bo‘lmagan rafiqasini ham olib borgan. Safarlar davomida bir nechta samolyot ishlab chiqarishda litsenziyalar sotib olingan bo‘lib, ulardan biri ishlab chiqarish uchun juda murakkab edi, qolganlar sovet normalariga mos kelmagan.

“Meni Lubyankadagi hibsxonada saqlashdi. Keyin esa Butirkaga o‘tkazishdi. U yerda ham oson, ham qiyin edi, atrofda odamlar bor edi harqalay… Yo‘q, meni kaltaklashmadi, faqat uzoq vaqt turg‘izib qo‘yishardi — axir men og‘ir odamman — menga qiyin edi”, — deya keyinchalik do‘sti Leonid Kerberga aytib bergan u.

Uni chizmalarni kimga sotganini, buning evaziga qancha pul olganini aytishni talab qilishgan. “Sheriklarining Arxangelskiy, Suxov, Petlyakov, Myasishev allaqachon barchasini tan olib, seni sotishdi. Faqat sen tajanglik qilyapsan, o‘zingga oson bo‘ladi, ayt…”, — deyishgan unga. Agarda Tupolyev tan olmasa, xotinini lagerga, farzandlarini esa bolalar uyiga jo‘natib yuborishni va’da qilishgan. Yaqinlarining hibsga olinishidan qo‘rqqan erkak “barchasini tan olgan” va 1924-yildan beri fransuz josusi ekanini aytgan. Ammo iqrorlik yordam bermagan. Tupolyev qamoqxonada o‘tirganida ham yangi — “ANT-58” samolyoti ustida ishlagan. Butirkadan u Moskva viloyatidagi “Bolshevo” posyolkasidagi “SSSR NKVD huzuridagi maxsus texnik byuro”siga o‘tkazilgan.

Tupolyev “Bolshevo”ga o‘tganida, u yerda aviatsiya sohasining hibsga olingan yetakchi mutaxassislari ishlayotgan edi: taniqli konstruktorlar Vladimir Petlyakov, Vladimir Myasishev, Robert Bartini, Iosif Neman, Aleksandr Nadashkevich, Kurt Minkner. Sergey Korolyev ham shu yerda bo‘lib, u Tupolyev rahbarligi ostida “Pe-2” va “Tu-2” bombardimonchilarini yaratish ustida ishlagan.

Tupolyev va uning sheriklari ustidan sud 1940-yilda sirtdan o‘tkazilgan va aviakonstruktor 15 yilga ozodlikdan mahrum etilgan. Uni lagerdan urush qutqarib qolgan. 1941-yil 19-iyul kuni Tupolyev va uning 20 nafar sherigi muddatidan oldin ozodlikka erishgan — u bunga qadar 1376 kun umrini qamoqda o‘tkazib ulgurgandi. 1955-yil 9-aprelda esa Tupolyev to‘liq reabilitatsiya qilingan.

Ikkinchi jahon urushidan keyin Tupolyev soatiga 1000 kilometr tezlikda uchishga qodir “Tu-16” reaktiv bombardimonchisini yaratgan. Shuningdek, sovetlarning so‘nggi fuqarolik reaktiv samolyoti — “Tu-104” ham unga tegishli edi. Tupolyev 1972-yil 23-dekabrda vafot etgan va Moskvadagi “Novodevichye” qabristoniga dafn etilgan.

“Kun xronologiyasi” loyihasi doirasida har kuni ertalab soat 09:30 da ushbu sanaga bog‘liq eng muhim va qiziqarli voqealar yoritib boriladi.