XX asrga qadar ham etnologik shoularda odamlar ekzotik obyektlar sifatida namoyish etilardi. DW shafqatsiz mustamlakachilik tarixini oydinlashtiruvchi ikkita shunday ko‘rgazma haqida hikoya qildi.
Belgiyaning mustamlakasi — Kongodan keltirilgan 267 nafar erkaklar va ayollar Bryussel tashqarisidagi Tervyuren shaharchasida istirohat bog‘iga joylashtirilib, qamab qo‘yilgan.
Belgiyaga qirol Leopold II ning buyrug‘i bilan keltirilgan bu odamlar tomlari somondan yasalgan chaylalar o‘rnatilgan yasama “Kongo qishlog‘i”ga joylashtirilib, yevropaliklar uchun tomoshaga qo‘yilgan. 1897-yilgi Jahon ko‘rgazmasida ularni tomosha qilish uchun kuniga 40 ming nafargacha odam tashrif buyurgan.
Yarmarka tugaguniga qadar kongoliklarning yetti nafari vafot etgan. Afrikada XIX asr oxirida kolonial muzey sifatida tashkil qilinib, o‘shandan buyon bir necha marta restavratsiya qilingan va qayta nomlangan Tervyuren muzeyi endi ularning sharafiga “Odamlar hayvonot bog‘lari: mustamlakachilik ko‘rgazmalari davri” deb nomlangan maxsus ko‘rgazma o‘tkazmoqda, u 5-martga qadar davom etadi.
O‘zining ustunligini namoyish qilish
1884—1885-yillarda bo‘lib o‘tgan Afrika bo‘yicha Berlin konferensiyasida 14 ta Yevropa mamlakati mintaqani o‘zaro bo‘lishib oldi.
Belgiya qiroli Leopold II ga mustamlaka sifatida o‘z mamlakati maydonidan 80 karra katta bo‘lgan hudud — Kongo taqdim etildi.
Uning Tervyurendagi tirik eksponatlar bilan to‘la “Afrika saroyi” muzeyi yevropalikning ustunlikka, oliylikka bo‘lgan da’vosiga shubha qoldirmas edi: Leopold ikki qora tanli bolakay bilan birga aks ettirilgan portret tagiga shunday deb yozilgan edi: “Belgiya Kongoga sivilizatsiyani olib kelmoqda”. Aslida esa mamlakat resurslari ayamay sarflab yuborilgan, odamlardan esa ishchilar sifatida foydalanilgan yoki ular Yevropaga keltirilib, ko‘rgazmaga qo‘yilgan.
Vaqt o‘tkazishning ommabop usuli
Tarixchi va antropolog hamda Bryusseldagi ko‘rgazma kuratorlaridan biri Marten Kouttenyening so‘zlariga ko‘ra, odamlar “hayvonot bog‘i” juda ko‘p sonli ommani jalb qilgan. U yerda kongoliklar tom ma’noda g‘orda yashaydigan, barglardan yasalgan yubka kiyib, raqsga tushadigan ibtidoiy odamlar sifatida namoyish etilgan. Ular hech qachon ziyoli, rassom yoki shunchaki oddiy odamlar sifatida ko‘rsatilmagan, dedi u.
Kutenyening so‘zlariga ko‘ra, bu faqat shu mintaqaga tegishli noyob hodisa ham bo‘lmagan. Uning aytishicha, turli irqlar vakillari hamma joyda — Yevropada, Amerikada, Yaponiyada va hatto, Afrikada ham ko‘rgazmaga qo‘yilgan. Biroq mexanizm doim bir xil bo‘lgan: tomoshabinlar o‘zlariga mutlaqo notanish bo‘lgan narsalarni ko‘rib, “o‘z ustunligini his qilgan”.
Irqiy turlar haqidagi soxta fan
Yevropa mustamlakachiligi gullab-yashnagan davrda “insonlar hayvonot bog‘lari” — yoki afrikaliklar, Amerikaning tub xalqlari va skandinaviyalik saamlar kabi guruhlar ko‘rgazmalari ommaviy sayillarda qatnashish uchun shaharlar tashqarisiga “gastrolga chiqqan”.
1903-yilgi “irqiy turlar” diagrammasiga ko‘ra, ustunlik haqidagi irqiy fantaziyalar yevropalik bo‘lmagan odamlarni g‘ayriinsoniy maymunlar deb hisoblagan; mustamlakachi davlatlar o‘zlarining “sivilizatsiya jihatidan ustunligi”ga ishonchi komil bo‘lgan.
Germaniyada hayvonlar sotuvchisi va hayvonot bog‘i asoschisi Karl Xagenbek “odamlar zooparki”ni biznes-modelga aylantirdi. Ko‘rgazmachi shoumen Fridrix Vilgelm Zibold to 1931-yilgacha Myunxendagi Oktoberfest festivalida odamlarni namoyish qilib kelgan.
Berlin ko‘rgazmasi ham “odamlar hayvonot bog‘lari”ga qarab ortga nazar tashlamoqda
Germaniyada ilk mustamlaka ko‘rgazmasi 1896-yilda o‘tkazilgan. Ko‘rgazma doirasida Berlinning Treptov tumanidagi bog‘da qishloqcha tashkil qilindi va u qoratanlilar uchun kamsituvchi nom bilan ataldi.
Germaniyaning mustamlakalaridan yolg‘on va’dalar bilan keltirilgan 106 nafar afrikalik Berlinda yetti oy davomida ekzotik liboslardagi qishloq aholisi sifatida ko‘rgazmaga qo‘yilgan.
2021-yil oktabrida Treptov muzeyida qayta ochilgan “Zurückgeschaut” (“Ortga nazar tashlab”) yangilangan doimiy ekspozitsiyasi tarixning ushbu qayg‘uli bobiga oydinlik kiritadi va buyumlarga aylantirilgan odamlar biografiyalarini keltirib o‘tadi.
Shuningdek, jonli eksponatlar o‘zlari uchun belgilangan rollardan chiqib ketib, mahoratli mustamlakachilar qarshilikka uchragani ham ko‘rsatib berilgan.
Masalan, kamerunlik Kvelle Ndumbe durbin sotib olib, u orqali tomoshabinlarni kuzatgan.
Xuddi shu mexanizmlar bugun ham bor
Kutenyening so‘zlariga ko‘ra, “odamlar hayvonot bog‘lari” asosida yotuvchi irqiy qarashlar konsepsiyasi bugun ham mavjud. Uning tanasi rangi to‘qroq bo‘lgan hamkasblari bunga har kuni, masalan ish yoki ijaraga uy qidirishda duch keladi. Uning aytishicha, bu doim bir xil jarayondir: “Men sendan ustunroqman” deya olish uchun tafovutni ta’kidlab ko‘rsatish.
“Bolalar irqchi bo‘lib tug‘ilmaydi, — deydi u. — Biz farzandlarimizni shunday tarbiyalaymizki, ular boshqa odamlarni farqli va noraso deb ko‘radi”.
Twitter foydalanuvchilari tarixiy irqchilik va “odamlar hayvonot bog‘lari” mavzusida o‘zlari duch kelgan suratlar bilan bo‘lishgan. Ular orasida 1900-yilda Kopengagendagi etnologik ekspozitsiyada qirg‘izlar ko‘rgazmasi aks etgan suratlar ham bor.
Yana bir fotosurat 1958-yili Belgiyadagi jahon festivalida olingan bo‘lib, unda odamlar “volyer”dagi afrikalik qizaloqni tomosha qilmoqda.
Izoh (0)