ХХ асрга қадар ҳам этнологик шоуларда одамлар экзотик объектлар сифатида намойиш этиларди. DW шафқатсиз мустамлакачилик тарихини ойдинлаштирувчи иккита шундай кўргазма ҳақида ҳикоя қилди.
Бельгиянинг мустамлакаси — Конгодан келтирилган 267 нафар эркаклар ва аёллар Брюссель ташқарисидаги Тервюрен шаҳарчасида истироҳат боғига жойлаштирилиб, қамаб қўйилган.
Бельгияга қирол Леополд II нинг буйруғи билан келтирилган бу одамлар томлари сомондан ясалган чайлалар ўрнатилган ясама «Конго қишлоғи»га жойлаштирилиб, европаликлар учун томошага қўйилган. 1897 йилги Жаҳон кўргазмасида уларни томоша қилиш учун кунига 40 минг нафаргача одам ташриф буюрган.
Ярмарка тугагунига қадар конголикларнинг етти нафари вафот этган. Африкада XIX аср охирида колониал музей сифатида ташкил қилиниб, ўшандан буён бир неча марта реставрация қилинган ва қайта номланган Тервюрен музейи энди уларнинг шарафига «Одамлар ҳайвонот боғлари: мустамлакачилик кўргазмалари даври» деб номланган махсус кўргазма ўтказмоқда, у 5 мартга қадар давом этади.
Ўзининг устунлигини намойиш қилиш
1884—1885 йилларда бўлиб ўтган Африка бўйича Берлин конференциясида 14 та Европа мамлакати минтақани ўзаро бўлишиб олди.
Бельгия қироли Леополд II га мустамлака сифатида ўз мамлакати майдонидан 80 карра катта бўлган ҳудуд — Конго тақдим этилди.
Унинг Тервюрендаги тирик экспонатлар билан тўла «Африка саройи» музейи европаликнинг устунликка, олийликка бўлган даъвосига шубҳа қолдирмас эди: Леополд икки қора танли болакай билан бирга акс эттирилган портрет тагига шундай деб ёзилган эди: «Бельгия Конгога цивилизацияни олиб келмоқда». Аслида эса мамлакат ресурслари аямай сарфлаб юборилган, одамлардан эса ишчилар сифатида фойдаланилган ёки улар Европага келтирилиб, кўргазмага қўйилган.
Вақт ўтказишнинг оммабоп усули
Тарихчи ва антрополог ҳамда Брюсселдаги кўргазма кураторларидан бири Мартен Коуттененинг сўзларига кўра, одамлар «ҳайвонот боғи» жуда кўп сонли оммани жалб қилган. У ерда конголиклар том маънода ғорда яшайдиган, барглардан ясалган юбка кийиб, рақсга тушадиган ибтидоий одамлар сифатида намойиш этилган. Улар ҳеч қачон зиёли, рассом ёки шунчаки оддий одамлар сифатида кўрсатилмаган, деди у.
Кутененинг сўзларига кўра, бу фақат шу минтақага тегишли ноёб ҳодиса ҳам бўлмаган. Унинг айтишича, турли ирқлар вакиллари ҳамма жойда — Европада, Америкада, Японияда ва ҳатто, Африкада ҳам кўргазмага қўйилган. Бироқ механизм доим бир хил бўлган: томошабинлар ўзларига мутлақо нотаниш бўлган нарсаларни кўриб, «ўз устунлигини ҳис қилган».
Ирқий турлар ҳақидаги сохта фан
Европа мустамлакачилиги гуллаб-яшнаган даврда «инсонлар ҳайвонот боғлари» — ёки африкаликлар, Американинг туб халқлари ва скандинавиялик саамлар каби гуруҳлар кўргазмалари оммавий сайилларда қатнашиш учун шаҳарлар ташқарисига «гастролга чиққан».
1903 йилги «ирқий турлар» диаграммасига кўра, устунлик ҳақидаги ирқий фантазиялар европалик бўлмаган одамларни ғайриинсоний маймунлар деб ҳисоблаган; мустамлакачи давлатлар ўзларининг «цивилизация жиҳатидан устунлиги»га ишончи комил бўлган.
Германияда ҳайвонлар сотувчиси ва ҳайвонот боғи асосчиси Карл Хагенбек «одамлар зоопарки»ни бизнес-моделга айлантирди. Кўргазмачи шоумен Фридрих Вилгелм Зиболд то 1931 йилгача Мюнхендаги Октоберфест фестивалида одамларни намойиш қилиб келган.
Берлин кўргазмаси ҳам «одамлар ҳайвонот боғлари»га қараб ортга назар ташламоқда
Германияда илк мустамлака кўргазмаси 1896 йилда ўтказилган. Кўргазма доирасида Берлиннинг Трептов туманидаги боғда қишлоқча ташкил қилинди ва у қоратанлилар учун камситувчи ном билан аталди.
Германиянинг мустамлакаларидан ёлғон ваъдалар билан келтирилган 106 нафар африкалик Берлинда етти ой давомида экзотик либослардаги қишлоқ аҳолиси сифатида кўргазмага қўйилган.
2021 йил октябрида Трептов музейида қайта очилган «Zurückgeschaut» («Ортга назар ташлаб») янгиланган доимий экспозицияси тарихнинг ушбу қайғули бобига ойдинлик киритади ва буюмларга айлантирилган одамлар биографияларини келтириб ўтади.
Шунингдек, жонли экспонатлар ўзлари учун белгиланган роллардан чиқиб кетиб, маҳоратли мустамлакачилар қаршиликка учрагани ҳам кўрсатиб берилган.
Масалан, камерунлик Квелле Ндумбе дурбин сотиб олиб, у орқали томошабинларни кузатган.
Худди шу механизмлар бугун ҳам бор
Кутененинг сўзларига кўра, «одамлар ҳайвонот боғлари» асосида ётувчи ирқий қарашлар концепцияси бугун ҳам мавжуд. Унинг танаси ранги тўқроқ бўлган ҳамкасблари бунга ҳар куни, масалан иш ёки ижарага уй қидиришда дуч келади. Унинг айтишича, бу доим бир хил жараёндир: «Мен сендан устунроқман» дея олиш учун тафовутни таъкидлаб кўрсатиш.
«Болалар ирқчи бўлиб туғилмайди, — дейди у. — Биз фарзандларимизни шундай тарбиялаймизки, улар бошқа одамларни фарқли ва норасо деб кўради».
Twitter фойдаланувчилари тарихий ирқчилик ва «одамлар ҳайвонот боғлари» мавзусида ўзлари дуч келган суратлар билан бўлишган. Улар орасида 1900 йилда Копенгагендаги этнологик экспозицияда қирғизлар кўргазмаси акс этган суратлар ҳам бор.
Яна бир фотосурат 1958 йили Бельгиядаги жаҳон фестивалида олинган бўлиб, унда одамлар «волер»даги африкалик қизалоқни томоша қилмоқда.
Изоҳ (0)