Xorvatiya prezidentining BMW’sini o‘g‘irlagan “biznesmen”, Qozog‘iston hududida ilk bor o‘tkazilgan yerosti yadroviy portlashi va qor kuraydigan mashinalarga urilgan samolyot. Kun xronologiyasida 11-oktabr

11-oktabr sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan Omskda dispetcher xatoligi sabab qor kuraydigan mashinalarga urilgan samolyot, Xorvatiya prezidentining mashinasini olib qochgan “kriminal avtoritet”ning biznesmenga aylanishi hamda Qozog‘iston hududidagi birinchi yerosti yadroviy portlashiga oid faktlar o‘rin olgan.

“So‘nmagan mash’ala”: Omskda halokatga uchragan “Tu-154”

Bundan 38 yil oldin Omsk-Markaziy aeroportida “Tu-154B-1” samolyoti aerodromning uchta mashinasi bilan to‘qnashib ketgandi. Havo kemasi bortida bo‘lgan 179 kishidan besh kishi omon qolgan.

Samolyot Krasnodar—Omsk—Novosibirsk yo‘nalishi bo‘yicha reysni amalga oshirayotgan bo‘lgan, uni havoda minglab soat parvoz qilgan tajribali ekipaj boshqargan. Samolyot bortida jami 170 nafar yo‘lovchi va 9 nafar ekipaj a’zosi bo‘lgan.

Halokat sodir bo‘lgan vaqtda shamol esayotgan, osmonni qalin bulutlar qoplagan edi, biroq ko‘ruvchanlik ruxsat etilgan minimumdan yuqori bo‘lgan. Qo‘nishga tayyorlangan ekipaj aviadispetcher Andrey Borodayenkoni ogohlantirgan. U esa qo‘nishga ruxsat bergan.

100 metr balandlikda layner bulutlar orasidan chiqib kelgan va komandir Boris Stepanov faralarni yoqishni buyurgan. Ammo tomchilayotgan yomg‘ir sabab nur akslanib, ko‘ruvchanlik yomonlashgan, shu sababli faralar o‘chirilgan. Samolyot qo‘nishga kirishganda komandir uchish-qo‘nish yo‘lagida nimadir borligini payqab qolgan.

Qo‘nish yo‘lagida qor tozalovchi uchta mashina ishlayotgan edi. Ularning hech qanday miltillovchi mayoqlari, efirni eshitish uchun radiostansiyalari ham bo‘lmagan.

Shassi yo‘lakka tegishi bilan ekipaj ularni payqab qolgan, biroq endi kech — samolyotni burish imkonsiz edi. Ikkita mashinaning har birida 7,5 tonnadan kerosin bo‘lgan. To‘qnashuv vaqtida ular portlab ketgan. Kuchli zarba va portlash oqibatida layner chapga burilib, fyuzelyaji ikkiga bo‘linib ketgan, old qismi ag‘darilgan va yong‘in chiqqan. Samolyot Omsk-Markaziy aeroporti binosidan 95 metr narida to‘xtagan. Halokatda faqatgina ekipajning bir qismi omon qolgan. Shifoxonaga kuyish alomatlari bilan yetkazilgan 16 yo‘lovchining 15 nafari vafot etgan.

Tergov davomida Borodayenko ish joyida uxlab qolgani aniqlangan — yosh dispetcherning ikki nafar yosh bolasi bo‘lgan va u ko‘pincha uyquga to‘ymay yurgan. Borodayenko mashinalarning yo‘lakka chiqishiga ruxsat berib, “Uchish-qo‘nish yo‘lagi band” tablosini yoqishni unutgan. Halokatdan keyin u hatto ekipaj bilan gaplashganini, ularning qo‘nishiga ruxsatni qanday berganini ham eslay olmagan. “Eslay olmayman. Ammo yozuvlar shuni tasdiqlasa, demak, shunday bo‘lgan…”, — degan u sudda.

Borodayenko va parvozlar boshlig‘i Boris Ishalov (u shu kuni ishga kech qolgan va dispetcherlarga yo‘riqnomani yordamchisi o‘tgan) 15 yilga ozodlikdan mahrum etilgan. Ayrim ma’lumotlarga ko‘ra, Borodayenko kamerada o‘z joniga qasd qilgan.

Jinoyatchi o‘tmishiga ega futbol ishqibozi

1990-yilning 11-oktabr kuni serbiyalik biznesmen Jelko Rajnatovich va Belgraddan kelgan 19 nafar futbol muxlisi Serbiya ko‘ngillilar gvardiyasini tuzadi. Bir yildan kamroq vaqt ichida ular avvaliga Xorvatiyada, keyin Bosniyada jang qiladi.

“Arkan” laqabli Jelko Rajnatovich 1952-yilning 17-aprelida Brezichi (Sloveniya) shahrida serbiyalik harbiy xizmatchi oilasida tug‘ilgan. Uning otasi Yugoslaviya xalq armiyasining Harbiy-havo kuchlari polkovnigi bo‘lgan. Keyinchalik oila Belgradga ko‘chib o‘tgan, ammo bu ularga turli muammolarni tug‘dirgan. Velko Rajnatovich Yugoslaviya qurolli kuchlari tarkibidan bo‘shatilgan, ichkilikka berilgan va g‘azabini muntazam o‘z oila a’zolariga sochib kelgan. “Arkan” bolaligidan ikki narsaga chiday olmagan: sigaret tutuni va Belgradning “Partiza” futbol klubiga. Velko ashaddiy kashanda va ushbu jamoaning muxlisi edi. Jelko otasiga atay qilgandek, “Partizan”ning asosiy raqibi — “Srvena Zvezda” klubiga ishqibozlik qilgan.

Jelko 9 yoshida otasi bilan sodir bo‘lgan navbatdagi janjaldan keyin uyidan qochib ketgan. Uzoq vaqt u cho‘ntakkesarlik qilib, darbadar yurgan. 14 yoshida uni professional o‘g‘ri deb tan olishgan. Uch yil o‘tgach Rajnatovich zargarlik do‘konini o‘marishda ishtirok etgan. U qo‘lga tushgan va ikki yilga voyaga yetmaganlar koloniyasiga yuborilgan. Jelko u yerda kriminal olamda foydasi tegadigan tanishlar orttirgan. Koloniyadan chiqqach, u yana tergovga jalb etilgan: ish jiddiy qamoq jazosini olib kelardi. 1972-yilda Rajnatovich xorijga qochib ketadi.

Turli ismlar ostida “Arkan” Italiya va Shvetsiya banklarini o‘margan, Italiya mafiyalarining vakillari bilan yaxshi munosabatda bo‘lgan. U shvetsiyalik qizga uylangan bo‘lib, 1976-yilda o‘g‘illi bo‘lgan. Rajnatovichni Interpol hamda Yevropaning 12 davlati politsiyasi qidirgan. Bir necha bor hibsga olingan bo‘lsa-da, har safar qochib ketgan. Belgiyada ham shunday bo‘lgan, 1974-yilda u 10 yilga ozodlikdan mahrum etilgan. Ko‘pchilik Jelkoning qochib ketishiga Yugoslaviya maxsus xizmatlari yordam bergan deb hisoblaydi.

Mish-mishlarga ko‘ra, “Arkan” Yugoslaviya hukumatiga zarar keltirayotgan shaxslarni yo‘qotish bilan shug‘ullangan. Masalan, aka-uka Gervali va Zeki Kadrini — “Qizil front” terrorchilar tashkiloti. Ular 1982-yilning kuzida Germaniyada o‘ldirilgan, biroq Rajnatovichning bunga aloqasini isbotlashning imkoni bo‘lmagan. Jelkoning o‘zi davlat xavfsizligi organlariga aloqasi borligini doim rad etib kelgan.

Shuningdek, “Arkan” “Srvena Zvezda” futbol klubining muxlislari harakati rahbariga aylangan. 1990-yilning 13-mayida Jelko Rajnatovich boshchiligidagi serbiyalik muxlislar “Dinamo Zagreb” jamoasiga qarshi o‘tkaziladigan Zagrebdagi “Maksimir” stadioniga yo‘l olgan. Muxlislar o‘rtasida to‘qnashuv yuzaga kelib, katta tartibsizlikka aylanib ketgan va oqibatda 85 kishi jarohat olgan. Shundan keyin Rajnatovich Xorvatiyaning serblar yashaydigan shaharlarini aylanishga tushgan. Qaytishda Jelko va uning tarafdorlarini xorvat politsiyachilari to‘xtatgan. Avtomobildan o‘qotar qurol topilgan — “Arkan” hibsga olinib, qamoqxonaga yuborilgan.

Qamoqxona kamerasida u Yugoslaviyaning parchalanayotganidan va Xorvatiyaning yangi hukumatidan xabar topgan. 200 kunlik qamoq jazosini o‘tab chiqqan Rajnatovich kunduz kuni Xorvatiya prezidenti Frano Tujmanga tegishli BMW’ni o‘g‘irlab qochgan.

Dala komandiri

1990-yilning noyabrida Jelko Rajnatovich o‘zining jangovar bo‘linmasini yaratishga tushgan va ular bilan 1991-yilning avgustida fuqarolik urushiga otlangan. Bo‘linma “Arkanning yo‘lbarslari” yoki Serbiya ko‘ngillilar gvardiyasi deb atalgan. Bo‘linma tarkibidan “Srvena Zvezda” muxlislari, “Arkan”ning kriminal hayoti bilan bog‘liq tanishlari kirgan. “Yo‘lbarslar”ning birinchi jangi Ten shaharchasida bo‘lib o‘tgan. 1991-yil sentabrda “Arkan”ning bo‘linmasi a’zolari 600 jangchiga yetgan. Oradan ikki yil o‘tgach esa Serbiya ko‘ngillilar gvardiyasiga a’zolar 3 ming kishini tashkil etgan.

“Arkan”ning armiyasi turli shaxslar va Miloshvich hukumati tomonidan moliyalashtirilgan. Sharqiy Sloveniyadan Rajnatovich neft, qurol-yarog‘ va oziq-ovqat mahsulotlari bilan savdo qilgan. Bo‘linma 1995-yilgacha — Xorvatiya va Bosniya hududlaridagi jangovar harakatlar oxiriga qadar jang qilgan. 1997-yilda Xalqaro tribunal Rajnatovichga nisbatan harbiy jinoyat ayblovida ish ochgan.

Siyosatchi va futbol murabbiyi

Urush vaqtida Rajnavotich siyosiy karyera qurishni boshlagan. 1992-yilda u Serbiya parlamenti delegatiga aylangan. “Arkan” Kosovo va Metoxiya nomidan ish ko‘rgan. U mintaqadagi serblarning manfaatlarini himoya qilishga chaqirgan va Albaniya bilan chegarani yopishni yoqlagan. 1993-yilda “Serb birdamligi partiyasi”ga asos solib, 1996-yilda parlament tarkibiga kiritgan.

1995-yilda Rajnatovich serbiyalik qo‘shiqchi Svetlana Velichkovichga uylangan. Uning odatiy beqaror hayot tarzi o‘zgargan: endilikda “Arkan” dunyoviy matbuotning mashhur obyekti edi. Uning to‘yi hatto Serbiya televideniyesida jonli efirda namoyish etilgan.

1996-yilda Jelko “Obilich” futbol klubining egasiga aylangan va u oxir-oqibat Chempionlar Ligasida qatnashgan. Yugoslaviya hukumati unga “Srvena Zvezda”ni sotib olishga ruxsat bermagan. Futbolga bo‘lgan qiziqish sabab Rajnatovich Belgraddagi Oliy murabbiylik maktabida maxsus murabbiylikka o‘qigan.

“Arkan” 2000-yilning 15-yanvarida Belgraddagi “Kontinental” mehmonxonasida politsya xodimi Dobroslav Gavrich tomonidan otib o‘ldirilgan. 23 yoshli politsiyachi rasman shu kuni davolanishda bo‘lgan. Soat 17:05 da Gavrich pistoleti bilan yaqinidagi uch kishiga o‘q uzgan. Mandich va Garich voqea joyida halok bo‘lgan, uchta o‘q teggan Rajnatovich esa komaga tushgan. Shuningdek, otishmada yana bir guvoh ayol o‘ldirilgan. “Arkan”ning tansoqchisi Zvonko Mateovich Gavrichga o‘q uzgan va boshlig‘ini shifoxonaga olib ketgan, biroq u yo‘lda vafot etgan. 20-yanvar kuni Belgraddagi qabristonda dafn marosimi o‘tkazilgan va unga 10 ming odam tashrif buyurgan.

Qotil politsiyachi 2002-yilda 19 yil muddatga ozodlikdan mahrum etilgan. 2006-yilda uning ishini qayta ko‘rib chiqqan sud Gavrichga tayinlangan hukmni o‘zgartirib, unga 30 yilga ozodlikdan mahrum etish jazosini tayinlagan. Ammo qotillikni kim buyurtma qilganini aniqlashning imkoni bo‘lmagan.

Qozog‘iston hududida sinovdan o‘tkazilgan birinchi yerosti yadroviy portlash

Qozog‘istonning Semipalatinsk shahridagi sobiq sinov poligonida 1961-yilning 11-oktabr kuni SSSRda birinchi marta yerosti yadroviy portlashi amalga oshirilgan. 1947-yilning 21-avgustida SSSR Vazirlar Kengashi 2-davlat tadqiqot yadro poligonini tashkil etish to‘g‘risida maxfiy qarorni qabul qilgandi.

Hozirda Qozog‘istonga qarovchi Semipalatinsk poligoni 1948-yilda sovet davlatidagi birinchi yadroviy qurolni sinovdan o‘tkazish maqsadida yaratilgan. Poligon Qozog‘iston shimoli-sharqida, Pavlodar, Qarag‘anda va sobiq Semipalatinsk viloyatlari tutashgan joydan o‘rin olgan.

Poligondagi birinchi yadroviy portlash 1949-yilning 29-avgustida, oxirgisi — 1989-yilning 19-oktabrida amalga oshirilgan. 40 yil davomida poligonda jami 456 ta havo, yerusti va yerosti yadroviy portlashlari amalga oshirilgan. Yadroviy qurollar 1963-yilgacha yer ustida va havoda sinovdan o‘tkazilgan. 1963-yilda AQSH va Buyuk Britaniya bilan atmosferada, kosmik makonda va suv ostida yadroviy sinovlarni taqiqlash to‘g‘risidagi bitim imzolangach, SSSR yerosti portlashlarini o‘tkazishni boshlagan. Yadroviy portlashdan tashqari, poligon hududida kimyoviy portlovchi vositalardan foydalanilgan holda 175 ta portlash amalga oshirilgan.

1991-yilning 29-avgustida Semipalatinsk poligoni Qozog‘iston prezidenti Nursulton Nazarboyevning qarori bilan yopilgan, qolgan yadroviy zaryadlar esa yo‘q qilingan. Oxirgi yadroviy zaryad poligonda 1995-yilning 31-may kuni kimyoviy portlash usuli orqali portlatilgan.

Qozog‘iston Fanlar akademiyasi tadqiqotchilari tomonidan 1957-1959-yillarda amalga oshirilgan o‘rganishlar davomida yadroviy sinovlarning ekologiyaga xavfi, Semipalatinsk poligoniga tutash hududlarda radioaktiv ifloslanishning ortib ketgani va odamlar hamda hayvonlarda kasalliklar yuzaga kelayotgani aniqlangan. Yer usti va havodagi portlashlar natijasida radioaktiv bulutlar, yer ostidagi portlashlardan esa gazlar to‘planmasi poligon hududidan tashqariga ham tarqalgan.

1996-yilning aprelida Qozog‘iston Milliy yadroviy markazi hamda AQSH Mudofaa vazirligi huzuridagi Yadroviy xavfsizlik agentligi o‘zaro bitim imzolab, unga ko‘ra, qozoq va amerikalik mutaxassislar sinovlar o‘tkazilgan 186 ta tunnelni yo‘q qilgan.

2000-yil 29-iyul kuni Semipalatinsk yadroviy poligonidagi oxirgi tunnel portlatilgan. Poligon faoliyati to‘xtatilgan. Yadroviy sinovlar qurbonlari xotirasiga Semipalatinskka monument o‘rnatilgan.

“Kun xronologiyasi” loyihasi doirasida har kuni ertalab soat 09:30 da ushbu sanaga bog‘liq eng muhim va qiziqarli voqealar yoritib boriladi.