10-sentabr sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan Fransiyada gilyotinada qatl etilgan so‘nggi mahkum, 14 tomoshabin o‘limiga sababchi bo‘lgan “Formula-1” poygachisi va Yugoslaviya tarixidagi eng yirik aviahalokatga oid faktlar o‘rin olgan.
Fransiyada gilyotinada qatl etilgan so‘nggi mahkum
1977-yilning 10-sentabr kuni Marselda qotilligi uchun o‘limga mahkum etilgan tunislik muhojir Hamid Jandubiy gilyotinada qatl etilgandi. Bu mamlakatda gilyotina yordamida qatl etilgan oxirgi mahbus hisoblanadi.
Hujjatlarga ko‘ra, gilyotina o‘lim jazosini ijro etishda foydalaniladigan qurilma sifatida XII asrdan beri foydalanib keladi. Undan asosan Shotlandiya va Angliyada, ayniqsa, Oliver Kromvel respublikasida, shuningdek, Italiya va Shveysariyada foydalanilgan.
Fransuz inqilobi vaqtida Fransiya Milliy kengashining qarori bilan 1792-yil 20-martdan boshlab gilyotina mahbusning ijtimoiy mavqeidan qat’i nazar o‘lim jazosi ijro etiladigan yagona qurilma sifatida belgilangan. Mazkur qonun g‘oyasini 1970-yilda o‘lim jazosiga qarshi bo‘lgan shifokor va inqilobchi Jozef-Irgatsiya Gilyoten ilgari surgan. U gilyotina yordamida qatl etishga dorga osish, boshni chopish yoki otib tashlashdan ko‘ra insonparvarroq yechim sifatida qaragan.
Oradan ikki yil o‘tgach, harbiy jarroh Antuan Lui tomonidan ushbu qurilmaning fransuzcha varianti yasalgan bo‘lib, u o‘liklarda sinab ko‘rilgan va 1792-yilning 25-aprelida Parijdagi Greve maydonida sinovdan o‘tkazilgan — uning yordamida oddiy o‘g‘ri Nikolya Pelettye qatl qilingan. Qatl jarayoni bu qadar tez tugagani o‘rta asrlaga xos qiynoqlarni tomosha qilishga o‘rgangan ommaning hafsalasini pir qilgan.
Natijada gilyotina nomiga ega bo‘lgan qurilma Inqilob maydoniga (hozirgi Kelishuv maydoni) olib kelinib, uning yordamida fransuz inqilobi yillarida 10 mingdan ortiq odam, jumladan, sobiq qirol Lyudovik XVI va qirolicha Mariya Antuanetta qatl etilgan. Jorj Danton, Robespyer, Lui Sen-Jyust, Demulen kabi Fransuz inqilobining namoyondalari ham gilyotinadan o‘tkazilgan. Ko‘pchilik orasida tarqalgan yanglish fikrlardan farqli o‘laroq, Jozef Gilyotenaning o‘zi gilyotinada qatl etilmagan, balki tabiiy ravishda vafot etgan.
1868-yilda gilyotina takomillashtirilgan — u yig‘iladigan ko‘rinishga kirgan va qatl joyiga — ko‘pincha qamoqxona darvozlari oldidagi maydonga olib borish mumkin bo‘lgan. Taxminan o‘sha yillarda viloyatlarda jallod lavozimlari bekor qilingan, Parijning asosiy jallodi esa yordamchilari bilan faqat zarurat tug‘ilganida turli hududlarga borib kelgan.
O‘zi va 14 tomoshabin o‘limiga sababchi bo‘lgan “Avariya grafi”
Italiyaning Monsa shahridagi Nazionale avtodromida 1961-yilning 10-sentabrida o‘tkazilgan Gran-pri chempionati “Formula-1” tartixidagi eng dahshatli avariya hisoblanadi. Unda nemis poygachisi Volfgang fon Trips hamda 14 nafar tomoshabin halok bo‘lgan. Trips “Formula-1” chempionligini Germaniyaga Shumaxerdan oldin olib kelishi mumkin edi, biroq nima bo‘lganda ham u Gran-prining so‘nggi mavsumiga qadar vafot etgan bo‘lardi…
Volfgang fon Trips 1928-yilning 4-mayida Kyolndagi aristokrat va bankir oilasida dunyoga kelgan. Fon Tripslarning uyi Nyurburg yaqinida joylashgani sabab, Volfgangning avtopoygachi bo‘lishi boshidan ma’lum edi. Yetti yoshida Trips mashhur “Shimoliy sirtmoq”da avtomobil poygalarini ko‘rgan va bolidlar olamiga mahliyo bo‘lib qolgan. Yoshligida Volfgang “Nyurburgring”dagi birorta poygani qoldirmagan va u mahalliy qahramon Bernd Rozmayerning muxlisi bo‘lgan.
Rozmayer 1938-yilning yanvarida rekord o‘rnatgan poygasida avariyaga uchrab halok bo‘lgan, 10 yoshli fon Trips esa tez orada kasal bo‘lib qolgan — bolakay meningitni boshidan o‘tkazgani sabab uning yuz qismi falajlanib qolgan va shu sababli gapirishni qaytadan o‘rganishga to‘g‘ri kelgan. Volfgangning qonidagi shakar miqdori butun umri davomida kamligicha qolgan, shu sababli u doim yonida shakar bo‘laklarini olib yurgan.
Dastlabki poygalardagi ishtiroki
Fon Trips o‘zining birinchi haqiqiy poygasini 1951-yilda o‘tkazgan, 1954-yilgi poygacha esa u GT klassida Germaniya chempioniga aylangan.
Porsche rulida erishilgan muvaffaqiyat orqali u Kyolndagi shu nomli klub prezidenti nomidan tavsiyanoma olishga muvaffaq bo‘lgan. Tavsiyanoma xatini o‘qigan Mercedes’ning sport bo‘linmasi rahbari Alfred Noybauer uni chiqindi idishga tashlab yuborib, har yili bunday xatlardan 4 mingga yaqini kelib tushishini aytgan. Ko‘p o‘tmay Noybauer fon Tripsni testlarga taklif qilgan, yana bir haftadan keyin esa u Mercedes bilan birinchi shartnomasini qo‘lga kiritgan. Natijada Volfgang Mercedes rulida ikkita poygada ishtirok etishga ulgurgan va ko‘p o‘tmay nemis konsertni poyga dasturini yopishini e’lon qilgan. Fon Trips ikkala poygani ham uchinchi o‘rinda yakunlagan.
1956-yilda fon Trips Mercedes rulida Mille Miglia poygasida chiqish qilgan, ammo mashinada avariga uchrab, uni butunlay yaroqsiz holatga keltirgan va poygalarga Porsche rulida qaytgan. Bu vaqtga kelib iqtidorli nemis poygachisiga Enso Ferrarining e’tibori tushib bo‘lgandi. U fon Tripsni Maranelloga chaqirib, shartnoma taklif qilgan.
“Formula-1”
“Formula-1”dagi birinchi poyga Volfgang uchun muvaffaqiyatli yakunlanmagan: u 1956-yili Italiyada o‘tkaziladigan Gran-pri oldi mashg‘ulotlarida o‘z Ferrari’sini pachoqlagan va start olishga ulgurmagan. Poygachining zamondoshlariga ko‘ra, 1955-yilda Le-Mandagi dahshatli avariyadan keyin fon Trips o‘zgarib, tavakkal qilishga qo‘rqmay qolgan. Uni hatto “Nyurburgringdagi 100 kilometr” poygasi avvalidagi avariyada uch oy shifoxonada umurtqa jarohatlari bilan yotgani ham to‘xtatib qola olmagan.
Natijada fon Tripsni avtosportchilar orasida “Avariya grafi” deb atay boshlashgan. Shunga qaramay, graf oliyjanob edi — 1957-yilgi Mille Miglia poygasida Volfgang Ferrari bo‘yicha sherigi Pyero Taruffini ortda qoldirib, o‘zining birinchi g‘alabasiga erishishiga oz qolgan. Taruffinining uzatmalar qutisi qotib qolgan, Trips italiyalikning mashinasi bilan sodir bo‘lgan holatdan xabar topgach, uni finish chizig‘iga o‘tkazib yuborib, Italiyanda haqiqiy qahramonga aylangan.
1961-yilda fon Trips Stirling Moss va Fil Xillni ortda qoldirib, chempionat g‘olibi bolishga yaqin turgandi. O‘sha vaqtda hisob-kitob tizimiga muvofiq Italiyadagi g‘alaba fon Tripsga chempion maqomini deyarli kafolatlardi.
Poyga starti muvaffaqiyatsiz boshlangan: birinchi aylana oxiriga Trips beshinchi bo‘lib yetib kelgan. Haydovchilar o‘z pozitsiyalarini almashgan va ikkinchi aylanada o‘zgartirib bo‘lmas voqea sodir bo‘lgan: fon Tripsning Ferrari’si Jim Klarkning Lotus’i bilan to‘qnashib ketgan, nemis poygachisining alvon rangli bolidi to‘planib turgan tomoshabinlar ustiga borib qulagan. Volfgangning o‘zi trassaga uchib ketgan. 12 kishi, jumladan, fon Trips ham voqea joyida vafot etgan. Jarohat olgan yana uch kishi shifoxonada olamdan o‘tgan. Fojiadan ikki soat o‘tib Fill Xill Italiyadagi Gran-pri g‘olibiga aylangan.
“Odamlar yomg‘irdek yog‘moqda”: Yugoslaviyadagi eng yirik aviahalokat
1976-yilning 10-sentabrida sobiq Yugoslaviyaning Zagreb shahrida 10 kilometr balandlikda ikkita avialayner to‘qnashib ketgan. Fojia oqibatida 177 kishi halok bo‘lgan va o‘sha vaqtda dunyoda havoda sodir bo‘lgan eng yirik halokat hisoblangan. To‘qnashuv Zagrebdagi aviadispetcher xatoligi sabab yuzaga kelgan.
1976-yilning 10-sentabrida Yugoslaviya va Xorvatiya tarixidagi eng yirik aviahalokat sodir bo‘lgan — Vrbovets shaharchasi osmonida ikkita yo‘lovchi samolyoti bir-biri bilan to‘qnashgan. Lontondan Istanbulga uchayotgan British Airways aviakompaniyasining HS-121 Trident 3B avialayneri endigina havoga ko‘tarilgan Xorvariyaning Split kurort shahridan Germaniyaning Kyoln shahriga uchayotgan Inex-Adria Aviopromet aviakompaniyasining McDonnell Douglas DC-9-31 samolyotining qanotiga urilib ketgan. Fojia oqibatida ikkala samolyotdagi barcha yo‘lovchilar hamda yerda bo‘lgan yana bir fuqaro — jami 177 kishi halok bo‘lgan.
Trident 3B bortida 54 yo‘lovchi va 9 nafar ekipaj a’zosi, McDonnell Douglas DC-9-31’da esa 108 nafar yo‘lovchi — asosan turistlar va 5 nafar ekipaj a’zosi bo‘lgan. Ob-havo va ko‘ruvchanlik a’zo darajada bo‘lgan, samolyotlar to‘liq soz holatda, ekipajkar tajribali, uchuvchilarning har biri 10 ming soatdan ortiq parvoz qilgan mutaxassislar edi. To‘qnashuv Zagreb uzra havo harakati boshqarmasi ishining qoniqarsiz tashkillashtirilgani va dam olmagan dispetcherning xatosi sabab yuzaga kelgan.
O‘sha vaqtda Zagreb uzra parvozlar Yevropada eng ko‘p samolyot uchadigan havo makonlaridan biri bo‘lgan, ammo dispetcherlar juda yetishmagan va ularning barchasi ham tajribali bo‘lmagan. 30 ga yaqin dispetcher bo‘lishiga qaramay, kamida yana shuncha xodim talab etilgan. Mazkur fojiaga qadar ham parvozlarda ko‘ngilsiz hodisalar bo‘lib turgan, ammo jiddiy avariyalar yuzaga kelmagan. Ortiqcha ishlayotgan dispetcherlarning charchog‘iga rahbariyat ko‘z yumishni ma’qul ko‘rgan. Zagreb uzra beshta aviatrassa o‘tgan — G‘arbiy Yevropani Janubiy bilan, shuningdek, Shimoliy Afrikani Turkiya bilan bog‘lovchi.
Balandlik bo‘yicha samo uch sektorga bo‘lingan: 7,62 kilometrgacha quyi, 9,45 kilometrgacha o‘rta va undan yuqori. Har bir sektorga dispetcher va uning yordamchisi biriktirilgan. Yaqin orada radar ham o‘rnatilgan bo‘lgan, biroq u noto‘g‘ri sozlangani sabab dispetcherlar uchuvchilarning xabarlariga tayanib ish ko‘rgan. Ertalabki smenaga 43 yoshli Yulio Daychich boshchilik qilgan, yuqori sektorga esa ketma-ket uch smenadan buyon ishlayotgan, asabiy holatga tushgan va qaysidir onda binoda bir o‘zi qolgan 28 yoshli Gradimir Tasich javob bergan.
To‘qnashuvga bir necha soniya qolganida Tasich samolyotlardan biri xato yo‘naltirib yuborilganini tushunib qolgan. Havo kemalari bir-birini kesib o‘tuvchi yo‘nalish bo‘yicha uchgan. Yo‘riqnomani buzgan holda Tasich xorvat tilida vahimaga tushib ularni ogohlantira boshlagan, biroq endi kech edi.
Sozlanmagan radar reysning noto‘g‘ri balandligini ko‘rsatgan, Tasichning hamkasblari uning e’tiborini shunga qaratishga uringan, ammo ular bir-birini yaxshi tushuna olmagan. Havodagi to‘qnashuvni Lufthansa aviakompaniyasining Trident 3B samolyotidan 25 kilometr uzoqlikda kelayotgan Boeing 737 ekipajini ko‘rgan. U o‘rta sektor dispetcheri bilan bog‘lanishga uringan, biroq buni amalga oshirish oson kechmagan.
Ikkala samolyot ham yerga qulagan, alohida bo‘laklar va odamlar dala hamda uylar ustiga qulagan.
Tergov natijalariga ko‘ra, Zagreb markazi dispetcheri Gradimir Tasich qasddan uyushtirilmagan qotillikda ayblanib, sakkiz yilga ozodlikdan mahrum etilgan, ammo bu butun dunyodagi aviator va aviadispetcherlar noroziligini yuzaga keltirgan. Qator noroziliklardan keyin ish Yugoslaviya Oliy sudi tomonidan ko‘rib chiqilib, 1978-yilning noyabrida — qamalganidan ikki yil o‘tib Tasich ozod etilgan.
“Kun xronologiyasi” loyihasi doirasida har kuni ertalab soat 09:30 da ushbu sanaga bog‘liq eng muhim va qiziqarli voqealar yoritib boriladi.
Izoh (0)