Tolyattidan chiqqan “kopeyka”, signal berishga ulgurmay cho‘kib ketgan Britaniya kemasi va tarixda qolgan “Attika” isyoni. Kun xronologiyasida 9-sentabr
9-sentabr sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan Tolyattida “kopeyka” avtomobillarini seriyali ishlab chiqarishning yo‘lga qo‘yilishi, Buyuk Britaniyaga tegishli neft tankerining halokati va “Attika” qamoqxonasidagi isyonga oid faktlar o‘rin olgan.
Eng ommabop avtomobil: “Kopeyka”ning paydo bo‘lishi
1970-yilning 19-aprelida Tolyattidagi Voljsk avtomobil zavodida birinchi “VAZ-2101” avtomobili yig‘ilgan, 9-sentabrdan boshlab esa uni seriyali ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilgandi. Ushbu yengil mashina sovet avtomobil sanoatidagi eng ommabop avtomobilga aylangan. SSSRning 18 yili davomida 4,8 million donadan ortiq mazkur mashina va uning modifikatsiyalari ishlab chiqarilgan. Xalq tilida “kopeyka” deb ataluvchi “VAZ-2101” hozirga qadar shu nom bilan mashhur.
Xrushchyov va Tolyatti
SSSR hukumatining Tolyattida kichik tirajli yengil avtomobillarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan yangi zavodni qurish qarori 1966-yilning 20-iyunida chiqqan. Sovet hukumatining Tashqi savdo vazirligi Italiyaning Fiat kompaniyasi bilan ilmiy-texnik hamkorlik bo‘yicha bitim imzolagan. Bu o‘z davri uchun juda yirik kelishuv edi. Shartnoma 642 million dollarga baholangan. Italiya konserniga qarashli namunalardan biri yangi mashinaning yaratilishiga prototip bo‘lib xizmat qilgan. Biroq o‘tkazilgan sinovlar Fiat’ning sovet yo‘llariga bardosh bera olmasligini ko‘rsatgan. Kelishuvlar doirasida italiyalik konstruktorlar sovet muhandislarining o‘zgartirishlarini kiritishga rozi bo‘lgan. Birgalikdagi harakatlar doirasida mashinaga 800 dan ortiq o‘zgartirish kiritilgan.
Sovet hukumati Italiya kompaniyasining texnologiyasi va model qatorini sotib olgan hamda ularga mutaxassis tayyorlash topshirig‘ini beradi.
Korxonaning birinchi bosh direktori etib Viktor Polyakov tayinlangan. O‘sha vaqtda SSSR avtomobil sanoati vazirining o‘rinbosari lavozimida ishlagan Polyakov Leonid Brejnevni Italiya avtomobil ishlab chiqaruvchilari bilan hamkorlik qilish zarurligiga ko‘ndirishga muvaffaq bo‘lgan.
O‘zi aslida Italiya bozoriga birinchi bo‘lib Nikita Xrushchyov e’tibor qaratgan. Internetda Fiat arxiviga oid ko‘plab ma’lumotlar qatorida, Xrushchyov iste’fosidan bir necha oy oldin italiyaliklar bilan shartnoma imzolagani mavjud. Boshqa variant sifatida Fransiyaning Renault konserni ko‘rib chiqilgan. Aynan Xrushchyov yengil avtomobillar ishlab chiqarish zaruratini ta’kidlagan.
Taqdir taqozosi bilan sovet avtogiganti Italiya Kommunistik partiyasi rahbari sharafiga nomlangan Palmiro Tolyatti shahrida qurilgan. Siyosiy arbobning o‘zi Fiat’ni bir necha bor ishchilarni ekspluatatsiya qilgani uchun tanqid qilgan. Shu sababli kommunistlar Turindagi zavodda keng ko‘lamli ishtashlashlarni amalga oshirgan. Italiyalik tarixchi Valerio Kastronovoning qayd etishicha, “VAZ” zavodini qurish uchun tanlangan joydan xabar topgan konsern ma’muriyati g‘alati holatga tushib qolgan, chunki ular 20 yil davomida kommunistik g‘oyalarga qarshi kurashib, Tolyattiga bog‘liqligi bor xodimlarni ishdan bo‘shatib kelgan.
SSSR rahbariyati bilan o‘zaro manfaatli bitim uchun Italiya korxonasining top-menejmenti o‘ziga xos tarix parallellariga ko‘z yumishni ma’qul ko‘rgan. Avvaliga italyanlar SSSRda yig‘ish konveyerini qurishni, barcha ehtiyot qismlarni Fiat ishlab chiqarishini ko‘zda tutgan.
“Jiguli” — ruslashtirilgan Fiat
Polyakov Voljsk avtomobil zavodining qurilishi, uskunalar montaji va ishlab chiqarishning yo‘lga qo‘yilishi bilan shug‘ullangan. Qurilish ishlari rekord darajada tez amalga oshirilgan. 1967-yilning yanvarida ekskavator poydevor uchun yerdan birinchi tuproqni qazib olgan bo‘lsa, 1968-yilda yangi sovet avtomobili nomi uchun tanlov e’lon qilingan. Oxir-oqibatda Tolyatti yaqinidagi tog‘ tizmasi sharafiga qo‘yilgan “Jiguli” nomi g‘olib chiqqan.
1970-yilning 19-aprelida avtomobil zavodining asosiy konveyeridan dastlabki oltita “VAZ-2101” ishlab chiqarilgan: ikkita ko‘k va to‘rtta olcharang.
“Kopeyka” nomini esa avtomobil 1990-yillar oxirida, model sonining oxiridagi bir raqami sabab olgan.
Bir zumda cho‘kib ketgan Britaniya kemasi
1980-yilning 9-sentabrida Britaniyaga tegishli MV Derbyshire neft tashuvchi kemasi Yaponiya janubidagi tayfun sabab cho‘kib ketgan. Tabiiy ofat oqibatida kema bortida bo‘lgan barcha — 44 kishi halok bo‘lgan. Bridge sinfiga kiruvchi olti kemadan oxirgisi bo‘lgan MV Derbyshire’ning halokati Buyuk Britaniyaning dengizga g‘arq bo‘lgan eng yirik kemasi hisoblanadi.
MV Derbyshire 1975-yilning sentabrida suvga tushirilgan va Bridge sinfiga kiruvchi so‘nggi neft tashuvchi kema sifatida 1976-yilning iyunida ish boshlagan. Avvaliga Liverpool Bridge deb nomlangan kema ikki yil davomida qurilgan.
1978-yilda Liverpool Bridge nomi Bibby Line kompaniyasi flotidagi to‘rtinchi kema — Derbyshire’ga o‘zgartirilgan. 1980-yilning 11-iyulida kemaning so‘nggi reysida Derbyshire Kanadaning Kvebek portini tark etib, Yaponiyaning Kavasakisi tomon yo‘l olgan. Kema 157 ming tonnadan ortiq temir rudasini olib ketayotgan bo‘lgan.
1980-yilning 9-sentabrida MV Derbyshire Okinavadan 230 mil uzoqlikda “Orchid” tayfuniga duch kelgan va oqibatda kema shu qadar tez cho‘kib ketganki, uning bortida biror kimsa omon qolmagan. Cho‘kish tezligi sabab kema ofat signalini ham berishga ulgurmagan. MV Derbyshire ob-havo yo‘nalishlarini taqdim etish bilan shug‘ullanuvchi Oceannews tijoriy kompaniyasining ma’lumotlariga tayangan holda suzgan. Bir necha yil davomida kemaning bu qadar tez cho‘kishiga “qotil-to‘lqinlar” sabab bo‘lgan deb kelingan.
Derbyshire’ni qidirish ishlari 15-sentabrdan boshlangan va olti kundan keyin, kemaning biror izi topilmagach to‘xtatilgan. Oradan olti hafta o‘tgach, Derbyshire’ning qutqaruv qayiqlaridan birini yapon tankeri ko‘rib qolgan.
1994-yilning iyunida Derbyshire qoldiqlari 4 kilometr chuqurlikda 1,3 kilometrga yoyilib ketgan holatda topilgan. Qo‘shimcha ekspeditsiya 40 kun davomida chuqur suv ostida ishlaydigan apparatlar yordamida qoldiqlarni kuzatib, rasmga olgan. Yakunda kemaning old qismiga urilgan to‘lqinlar tumshuq tomonidan kichik ventilyatsion trubalar qopqog‘ini uzib yuborgani aniqlangan. Keyingi ikki kun davomida dengiz suvi ochiq trubalar orqali kemaning old qismiga oqib kirishi natijasida kema tumshug‘i pastga sho‘ng‘iy borgan.
Oxir-oqibat kema tumshug‘i kuchli to‘lqinlardan to‘liq shikastlangan, bu esa birinchi yuk bo‘lmaning lyuki ichkariga egilib, tonnalab suvning soniyalar ichida kirishiga yo‘l ochgan. Kema cho‘kishni boshlaganida uchinchi lyuk ham uzib yuborilgan va u suv qariga g‘arq bo‘lgan. Kema cho‘kkach, suv bosimi ostida u egilib, qismlarga ajralib ketgan.
“Attika” mahbuslarining qo‘riqchilarga qarshi isyoni
1971-yilning 9-sentabrida Nyu-York shtatining Attika shahri yaqinida joylashgan “Attika” qamoqxonasi mahbuslari qo‘riqchilarga qarshi isyon ko‘tarib, qamoqxonaning katta qismini o‘z nazorati ostiga olgan edi. Mahbuslar bir necha nafar qamoqxona qo‘riqchilarini asirga olib, o‘zlarining bu yerda saqlanish sharoitlarini yaxshilashni talab qilgan.
Qamoqxonadagi tartibsizliklarga qo‘shimcha ravishda bundan bir necha hafta oldin — 21-avgustda “Qora pantera” harakatining faoli Jorj Jekson qamoqdan qochish vaqtida otib tashlangandi. Jeksonga qarshi uning antikapitalistik va irqchilikka qarshi siyosati doirasida qamoqxona nazoratchisi o‘ldirildi, degan yolg‘on ayblov qo‘yilgan.
“Attika”dagi mahkumlar uchun yaratilgan sharoit dahshatli bo‘lgan. Qamoqxona 1,2 ming kishiga mo‘ljallangan bo‘lishiga qaramay, ommaviy tartibsizliklar vaqtida u yerda 2243 kishi saqlangan. Mahbuslar qo‘riqchilar tomonidan muntazam tahqirlanib kelingan. Qamoqxonadagi mahbuslarning 50 foizdan ortig‘ini tashkil etuvchi qora tanlilar oq tanli qo‘riqchilar tomonidan irqchilikka yo‘l qo‘yilayotganidan shikoyat qilib kelgan. Bu qo‘riqchilar qora tanli mahbuslarni eng yomon va kam haq to‘lanadigan qamoqxona ishlariga yo‘naltirgan.
“Attika”dagi tartibsizlik ikki nafar mahbus o‘rtasidagi nisbatan kichik mushtlashuvdan kelib chiqqan. Biroq qo‘riqchilarning unga aralashuvi va mahbuslarni o‘z kameralarga qaytarishga bo‘lgan urinishi qo‘riqchi va mahkumlar o‘rtasida katta janjalni yuzaga keltirgan. Dastavval qo‘riqchilar vaziyatni qo‘lga olib, mahbuslarni yakkalik kameralarga qaytarishga muvaffaq bo‘lgan. Qo‘riqchilar qattiq chora ko‘rishidan xavotirga tushgan mahbuslar ommaviy ravishda isyon ko‘taradi.
Tartibsizliklar butun qamoqxona bo‘ylab tezda tarqalib, mahbuslarning qariyb yarmi unda ishtirok etgan va qamoqxona hovlilaridan birini, ikkita o‘tish yo‘lagi va markaziy dispetcherlik xonasini nazoratga olgan. Ular 43 nafar qamoqxona noziri va boshqa xodimlarini asirda ushlagan.
Mahbuslar muzokara o‘tkazib, Nyu-York gubernatori Nelson Rokfellerga o‘z talablarini yetkazadigan qo‘mitani saylagan. Talablar o‘z ichiga tibbiy xizmat ko‘rsatishni yaxshilash, tashrif buyuruvchilar bilan uchrashuvda adolatli taqsimot, ovqat sifatini yaxshilash, e’tiqod erkinligi, mahbuslar ishlagani uchun to‘lanadigan maoshni oshirish va qo‘riqchilar tomonidan jismoniy tazyiqlarga barham berishni olgan. Shuningdek, ular qamoqxona boshlig‘ini lavozimdan olib tashlash va yuzaga kelgan tartibsizlik uchun mahbuslar jazolanmasligi bo‘yicha va’da berishlarini talab qilgan.
Mahbuslar bilan muzokara olib borgan Rokfeller bir vaqtning o‘zida kuch ishlatib qamoqxonada isyonni bostirish reydiga tayyorgarlikni boshlagan. 13-sentabr kuni qamoqxona qo‘riqchilari otryadi va Nyu-York shtati politsiyasi mahkumlarga qarata gazli granatalarni otib, o‘qotar qurollarni qo‘llagan holda qamoqxonani egallagan. Oqibatda 29 nafar mahbus va 9 nafar asir halok bo‘lgan.
Jamoatchilik munosabati
Isyondan keyin Qo‘shma Shtatlar hududidagi boshqa qamoqxonalarda ham, jumladan, Massachusets, Indiana, Michigan, G‘arbiy Virjiniya va Jorjiya qamoqxonalarida norozilik hamda tartibsizliklar amalga oshirilgan. Mahkumlar birdamlik qo‘mitasi axborot byulleteniga ko‘ra, 1971-yilning 30-sentabrida “Attikada yuz bergan qonli isyon haqidagi 13 xabardan so‘ng, yil boshidan buyon qamoqxonalarda amalga oshirilgan jami isyonlar ikki barobarga ko‘paygan”. Mahbuslarni, xususan, Nyu-Yordagi qamoqxonada saqlanayotganlarni qo‘llab-quvvatlash maqsadida ko‘p sonli mitinglar o‘tkazilgan, shuningdek, gubernator Rokfeller tarafdorlari ham namoyishlar tashkillashtirgan. Bundan tashqari, Jon Lennon kabi ijodkorlar, Anjela Devis kabi faollar mahbuslar sharafiga o‘z asarlarini yaratib, rasmiy chorani qoralagan.
Nyu-York shtati qamoqxona tizimiga ko‘rsatilgan ta’sir
“Attika”dagi isyon Nyu-York shtatidagi axloq tuzatish muassasalariga qisman o‘zgartirish kiritilishiga sabab bo‘lgan, jumladan:
- Ko‘proq cho‘milish, sovun berish, tibbiy xizmatdan foydalanish va oilalarning tez-tez kelishiga ruxsat berilgan;
- Shikoyatlarni ko‘rib chiqish jarayoni joriy etilgan;
- Mahbus qamoqxona amaldorlari bilan uchrashuvda o‘zi nomidan qatnasha oladigan vakillarni tanlashiga imkon beruvchi Aloqa qo‘mitasi tashkil etilgan:
- Mahbuslarga yordam ko‘rsatadigan yuristlar tarmog‘i — Prisoners Legal Services uchun mablag‘ ajratish yo‘lga qo‘yilgan;
- Oliy ta’limdan foydalanish imkoniyati yaratilgan;
- Mahbuslarning diniy e’tiqod erkinligi ta’minlangan.
“Kun xronologiyasi” loyihasi doirasida har kuni ertalab soat 09:30 da ushbu sanaga bog‘liq eng muhim va qiziqarli voqealar yoritib boriladi.
