“Yer uchastkalari noqonuniy ravishda olib qo‘yilgan taqdirda, mansabdor shaxslarga BHMning 100 baravaridan 200 baravarigacha bo‘lgan miqdorda jarima solinadi” – “snos” haqida nimalarni bilishimiz kerak?

“Twitter” tarmog‘ida konstitutsiyaviy islohotlarga bag‘ishlangan audiochatlar davom etmoqda. 9-avgust kuni o‘tkazilgan suhbat – xususiy mulk daxlsizligi, “snos” muammosiga bag‘ishlandi.

Muloqotga Qonunchilik palatasi Spikeri o‘rinbosari Odiljon Tojiyev, Prezident Administratsiyasi huzuridagi Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi direktori o‘rinbosari Muhsinjon Xolmuhamedov, Bosh prokuratura Akademiyasi korrupsiyaga qarshi kurashish ilmiy-ma’rifiy markazi rahbari Bahodir Ismoilov, Oliy sud sudyalari Navro‘z Rahmonov, Sarvarbek Rahmonov, Adliya vazirligi boshqarma boshlig‘i Nodir Tillayev, Moliya vazirligi departament direktori Ruslanbek Mamanov, Qurilish vazirligi mas’ul xodimlari Akbar Rajabov va Hamza Ochilov va boshqalar spiker sifatida taklif etildi. Suhbatni Hikmatilla Ubaydullayev, Nazira Inoyatova va Shuhrat Shokirjonov olib bordi.

Audiochat boshlovchisi Hikmatilla Ubaydullayevning fikricha, ushbu mavzuni ekspertlar ishtirokida muhokama qilinishi juda muhim. Chunki o‘tkazilgan so‘rovnomalar, bildirilgan takliflar, qoldirilgan izohlar ham aynan “snos” mavzusining dolzarbligini ko‘rsatgan.

– So‘nggi yillardagi “Snos” muammosi uy-joy daxlsizligini ta’minlash bilan bog‘liq qonunchilikdagi mavjud kamchiliklarni ko‘rsatib berdi. 2020-yilda “snos”ga tushgan mulklarning atigi 45 foiziga kompensatsiya to‘lab berilgan, qolgan qarzdorlik 2021-yilda to‘liq qoplab berilgan bo‘lsa-da, orada kompensatsiya pulini kutgan aholi sarsongarchiligiga yo‘l qo‘yildi.

Konstitutsiyaga “Har kim uy-joy daxlsizligi huquqiga ega. Sudning qarorisiz uy-joydan mahrum etilishga yo‘l qo‘yilmaydi” mazmunidagi qoidaning kiritilishi bu muammoga yechim bo‘la oladimi yoki yo‘qmi degan savol ko‘pchilikni o‘ylantirayotgani tabiiy. Turar-joy daxlsizligi bu egasining roziligisiz uning turar-joyiga kirishga, unga har qanday zarar yetkazishga hech kimning haqqi yo‘qligini anglatadi, – dedi Ubaydullayev.

Xususiy mulk masalasi Konstitutsiya darajasiga ko‘tarishga nima sabab bo‘ldi?

“Aslida xususiy mulk daxlsizligi va “snos” bilan bog‘liq masalalar O‘zbekiston qonunchiligida oldindan bor edi. Masalan, Fuqarolik kodeksida, Shaharsozlik kodeksida va boshqa hujjatlarda bu o‘z aksini topgan. Biroq so‘nggi yillarda ushbu sohadagi hujjatlar turli munosabatlarni har xil talqin qilishga olib keldi va bir qator muammolar paydo bo‘ldi.

Ushbu masalaning Konstitutsiyaga darajasiga ko‘tarilishi mulk daxlsizligi bilan bog‘liq ustuvor yo‘nalishlarning muhim jihatlarini mustahkamlashga qaratilgan.

“Snos”lar nima uchun bu qadar aktual masalaga aylandi? Buning, albatta, o‘ziga xos iqtisodiy asoslari bor. Yaqin o‘tmishda tadbirkorlar shaharning eng daromadli, yuqori baholangan joylaridan o‘zlariga obyektlarni tanlab olib, shu yo‘nalishda harakat qilishgan.

Konstitutsiyaga kiritilayotgan o‘zgarishlar – investorlarning xatti-harakatini ham o‘zgartiradi. “Uzoq muddatli o‘yin qoidalari” bundan keyin investorlarni yangi joylarga investitsiya kiritish, yangi joylarni o‘zlashtirishga undaydi. Bu esa mamlakatning investitsiyaviy salohiyatini yanada kengaytiradi.

Xususiy mulk himoyasining Konstitutsiya darajasiga ko‘tarilayotganidan asosiy maqsad – aholining o‘z mulkiga bo‘lgan kafolatini mustahkamlash. Ya’ni, ushbu sohadagi barcha qonun va qonunosti hujjatlari aynan Konstitutsiyadagi normalarga muvofiq bo‘ladi, aynan mana shu hujjatda chizilgan chiziqdan tashqariga chiqilmaydi.

Xususiy mulk kichik tadbirkordan katta tadbirkorga olib berilishi mumkinmi?

“Snos”lar bilan bog‘liq masalani uchga bo‘lish mumkin: 2019-yilgacha bo‘lgan “snos”lar, 2022-yilning yarmigacha bo‘lgan holatlar va undan keyingi davr.

2018-2019-yillarda amal qilgan tartibda aynan nimalar davlat va jamiyat ehtiyoji deb atalishi bo‘yicha aniq ro‘yxat mavjud bo‘lmagan. Shuning uchun ham aytaylik, A tadbirkordan olib, B tadbirkorga olib berilgan holatlar avj olgan. Keyinchalik bu bo‘yicha Prezident farmoni qabul qilindi hamda davlat va jamiyat ehtiyojiga nimalar kirishi ko‘rsatildi. 2022-yil 29-iyunda qabul qilingan “Yer uchastkalarini kompensatsiya evaziga jamoat ehtiyojlari uchun olib qo‘yish tartib-taomillari to‘g‘risida”gi qonunda ham bu masala alohida qayd etilgan.

Endilikda hokimlarning ham yerni olib qo‘yish vakolati mutlaqo tugatildi. Davlat va jamiyat ehtiyoji uchun yer uchastkasi yoki mulkni “snos” qilish mahalliy kengashlar orqali amalga oshiriladi.

Qachon “snos”ga tushgan mulklar uchun kompensatsiya to‘liq to‘lab beriladi?

2018-yil 26-dekabrda davlat va jamiyat ehtiyojlariga olib qo‘yilgan yer uchastkalari uchun yetkazilgan zararni qoplash uchun respublika va hududiy jamg‘armalar tashkil etilgan. Ushbu jamg‘arma hisobidan 2019-yildan buyon 12 mingdan ortiq mulkdorga 3 trl. 255 mlrd so‘m mablag‘ kompensatsiya sifatida to‘lab berilgan.

Hozirgi tartibga ko‘ra, Jamg‘armada mablag‘ yo‘q bo‘lsa, yer uchastkalari yoki molk-mulklarni olib qo‘yish yoki buzish mumkin emas.

2019-yildan oldin buzilgan va kompensatsiya berilmagan mulklarning taqdiri nima bo‘ladi? Agar o‘sha mulklar baholangan bo‘lsa, sud qarori orqali mahalliy jamg‘armalar orqali to‘lab beriladi.

Kompensatsiyalar vaqtida to‘lanishi ustidan kim nazorat qiladi?

Vazirlar Mahkamasining 911-sonli qaroriga asosan, yer uchastkasi olib qo‘yilib, mulki buzilgan shaxs va hokimlik o‘rtasida kelishuv bitimi tuziladi. Bitim doim pul ko‘rinishida bo‘lishi shart emas, boshqa ko‘chmas mulk ko‘rinishida ham bo‘lishi mumkin. Bitimda qachon to‘lab berilishi aniq ko‘rsatiladi. Kompensatsiya ko‘pi bilan olti oy muddat ichida to‘lab berilishi lozim.

2022-yil 29-iyunda qabul qilingan “Yer uchastkalarini kompensatsiya evaziga jamoat ehtiyojlari uchun olib qo‘yish tartib-taomillari to‘g‘risida”gi qonun bilan bu borada yangi tartib o‘rnatiladi. Unga ko‘ra, maxsus komissiya tuzilib, doimiy ravishda monitoringni amalga oshiradi va kompensatsiyalar o‘z vaqtida to‘lanishini nazorat qilib boradi.

“Snos” bo‘yicha qonunchilikni buzgan shaxsga qanday jazo beriladi?

Ma’muriy javobgarlik kodeksga ko‘ra, yer uchastkalari noqonuniy ravishda olib qo‘yilgan taqdirda, mansabdor shaxslarga bazaviy hisoblash miqdorining 100 baravaridan 200 baravarigacha bo‘lgan miqdorda jarima solinadi. Agar mazkur harakatlarda jinoyat alomatlari mavjud bo‘lsa, 5 yildan 8 yilgacha ozodlikdan mahrum qilishgacha bo‘lgan javobgarlik belgilanadi.

Odamlar o‘z mulki “snos”ga tushgani haqida qancha vaqt oldin xabardor etilishi kerak?

Hozirgi kunda “avvaldan ogohlantirish” degan institut yo‘q. Avval fuqarolarni bezovta qilishdan oldin davlatning o‘zi shu yer kerak yoki kerak emasligini ko‘rib chiqadi. Agar yerni olish kerak degan xulosaga kelsa, uni isbotlab berishi kerak. Shundan so‘ng kompensatsiyalar uchun tashkil etilgan Jamg‘arma bilan kelishadi. Agar jamg‘armada pul bo‘lmasa, u joy buzilmaydi.

Xususiy mulk bitta sabab — davlat va jamiyat ehtiyoji uchun olib qo‘yilishi mumkin. Ushbu ehtiyoj uchun, avvalo, bo‘sh yer maydoni qidiriladi. Bo‘sh yer topilmasagina, aholi mulkiga murojaat qilinadi.

Bu masala, dastlab, mahalliy kengashda muhokama qilinadi. Tashabbuskor shu yer qanchalik zarur ekanini vakillik organiga isbotlab beradi. Shundan keyingina Kengash aholi bilan bu masalani muhokama qilishga ruxsat beradi.

Yerni olib qo‘ymoqchi bo‘lgan shaxslar (davlat) bu nima uchun kerakligini aholiga tushuntirib beradi. Va ular keltirgan sabablar davlat va jamiyat ehtiyojlari ro‘yxatida bo‘lishi shart.

Buzishi mo‘ljallangan hududdagi har bir mulkdor rozi bo‘lgach, kelishuv bitimi imzolanadi. Bitimda mulkdor qancha va qachon kompensatsiya olishi, yer uchastkasi yoki binoni qachon bo‘shatishi kabi shartlar ko‘rsatiladi.

Bu yerda asosiy faktor – mulkdor roziligi va berilayotgan kompensatsiya olib qo‘yilayotgan mulk bahosiga teng ekani. Mulkdor kompensatsiyani to‘liq olib, mulkni o‘z xohishi bilan tark etmagunga qadar u joyni buzish yoki boshqa xatti-harakatlarni amalga oshirish mumkin emas. Aks holda, bu holat ma’muriy yoki jinoiy javobgarlikka sabab bo‘ladi.

Agar mulki “snos”ga tushgan shaxs rozi bo‘lmasa va unga nisbatan bosimlar uyushtirilsa kimga murojaat qilish lozim?

Bu bo‘yicha qonunda o‘rnatilgan tartib mavjud. Agar mulkdorga nisbatan bosim yoki tahdidlar bo‘ladigan bo‘lsa, huquqni muhofaza etuvchi organlarga murojaat qilishi lozim. Ularning murojaatlari 10 kun mobaynida ko‘rib chiqiladi.

Noqulay ob-havo sharoitida turar-joy “snos”ga tushsa, odamlar yashab turishi uchun vaqtinchalik boshpana beriladimi?

Agar fuqaro yashab turgan joy noqonuniy qurilgan bo‘lsa va sud qarori asosida bu uy buzilishga tushgan bo‘lsa, noqulay ob-havo sharoiti tufayli sud qarorining ijrosi muayyan muddatga (3-4 oy) kechiktirishi mumkin. Buning uchun o‘sha uyda yashab turgan shaxs sudga ariza bilan murojaat qilishi kifoya.

Konstitutsiyaviy islohotlar natijasida noqonuniy qurilmalarni buzish qiyinlashib ketmaydimi?

Qonunchilikka ko‘ra, o‘zboshimchalik bilan qurilgan binolar uchun mulk huquqi berilmaydi, kompensatsiya to‘lanmaydi, aksincha, uning buzish xarajatlari ham uni qurgan shaxs zimmasiga yuklanadi.

Noqonuniy qurilmalarni buzish sud qarori orqali amalga oshiriladi. Ayrim hollarda o‘zboshimchalik bilan inshoot qurganlar tegishli javobgarlikka ham tortilishi mumkin.

Agar butun mahalla “snos”ga tushgan bo‘lsayu bir kishi rozi bo‘lmasa, bu holda qanday yo‘l tutiladi?

Bunday holatda, “snos”ga rozi bo‘lmagan fuqaroning uyini buzishga toki u rozi bo‘lmaguncha, hech kim haqli emas. Qonunchilik bunga yo‘l qo‘ymaydi. Chunki mulk buzilishi uchun tomonlar o‘rtasida bitim tuzilgan bo‘lishi shart.