Nosvoy sotib, kuniga 300 ming so‘m daromad qilayotgan, nosvoy o‘simligi eksportidan xonadoniga dollar olib kirayotgan buxoroliklar mahallasidan reportaj

Xalq orasida nosvoy tarkibida go‘ng ham bo‘lishi, bu inson salomatligi uchun katta zarar keltirishi ko‘p aytilgan. Buni hatto shifokorlar ham aytib, nosvoy tarkibidagi go‘ng va uning tarkibidagi zararli moddalar saraton kasalligini keltirib chiqarishi mumkinligini ma’lum qilgan. Buxorolik nosfurushlar esa buni rad etmoqda.

“Daryo” muxbiri uzoq vaqtdan beri nos tayyorlab, iste’molga chiqaruvchi aholi vakillari yashaydigan Qorako‘l tumanining “Qozon” mahallasida bo‘ldi.

“Qozon” mahalla fuqarolar yig‘ini raisi Murod Behbudovning aytishicha, mazkur mahallada yashovchi fuqarolar nos tayyorlab sotib, daromad qilgani bois mahalladan xorijga ishlash maqsadida chiqqanlar umuman yo‘q.

“Nosning asosiy tarkibi — talqon o‘simligi hisoblanadi. Ikki marta hosil beradigan talqon o‘simligi giyohvand o‘simliklar sirasiga kirmaydi. Aholining asosiy daromadi aynan shu nos bilan bog‘liq. Ular talqon yetishtirib, uni sotadi. Shuningdek, qayta ishlov berilgan talqon hosilidan nos ishlab chiqarib, savdoga chiqaradi. Buning ortidan bola-chaqa boqib kelishyapti. Shaxsan bizning oilamiz ham 1947-yildan beri shu ish bilan shug‘ullanadi. Ota kasb. Mahallaga rais etib saylanganimga esa endi ikki yil bo‘ldi”, — deydi Mahmud Behbudov.

Shu mahallada yashovchi Umrzoq Niyozovning aytishicha, u nosvoy o‘simligi talqonini eksport ham qiladi.

“To‘g‘ri, o‘zim chekmayman, hatto, ta’mini ham sinab ko‘rmaganman. Ammo, nosni nafaqat, buxoroliklar, balki mamlakatimizning ko‘plab aholisi chekadi. Mana, hozir rossiyaliklar ham chekishni boshladi. O‘n yildan buyon nos yetishtirishdan tashqari, uning o‘simligi eksporti bilan ham shug‘ullanaman. Rossiya, Dog‘iston, Checheniston, Kavkaz tomonlarga eksport qilaman. Tayyor nosdan ko‘ra, ko‘proq talqon o‘simligi quritilganining eksport hajmi ko‘proq”, — deydi Umrzoq Niyozov.

Umrzoq Niyozovning bildirishicha, nos talqon o‘simligi bargidan tayyorlanadi. 200 kilogramm nos tayyorlash uchun unga 150 kilogrammdan ko‘p talqon o‘simligi barglari qo‘shiladi. Har to‘rt oyda talqon o‘simligi yetishtiriladi.

“Talqon o‘simligi hosili pishib yetilgach, o‘rib olinadi va quritiladi. So‘ng biz uni sotib olamiz. Qayta ishlash jarayonida, elevatorlar orqali elanadi va bundan tashqari, qator texnik vositalar ham bor. Yarim sindirilgan holatga keltirilgach, polietilen qoplarga solinib, markirovkalanadi. Xorijga nosning tayyor holatidan ko‘ra, ko‘proq bargi chiqariladi. Buni ruslar ‘nefermentirovanniy tabachniy list’, deb atashadi”, — deydi Umrzoq Niyozov.

Aytilishicha, hududda talqon o‘simligi katta-katta yer maydonlarida yetishtiriladi. Uning har bir tupi alohida-alohida o‘rib olinib, quyosh nuri tushmas soya-salqin joylarda quritiladi. Noslar ikki xil bo‘lib, talqon bargi va barg bachkisidan tayyorlanadiganlarga bo‘linadi. Barg bachkisidan tayyorlangan noslar talqon bargidan tayyorlangan nosga nisbatan achchiq bo‘ladi. Talqon maxsus apparatda ezilgach, unga tindirilgan ohak va kul, so‘ndirilmagan o‘simlik yog‘i, achchig‘ini o‘ldirish uchun esa paxta g‘o‘zapoyasi kuli qo‘shiladi.

“Nosning tarixi uzun. Ayniqsa ‘Buxorogi xoki nosi’ning dovrug‘i keng. Agar o‘qigan bo‘lsangiz ‘Alpomish’ dostonida, ‘O‘tkan kunlar’ romanida nos haqida aytib o‘tilgan. Noschilik — mening ota-bobolarimdan qolgan kasb. 30 yildan beri shu ish bilan shug‘ullanib kelaman. Nos asosan, Qorako‘lda yetishtiriladi. Uning tarkibiga quritilgan va ezilgan talqon o‘simligi, paxta yog‘i, so‘ndirilgan ohak, kul qo‘shiladi. Lekin uning tarkibiga hech qachon go‘ng qo‘shilmaydi. O‘zim nos chekaman. Ayting-chi, qanday qilib, o‘zim va boshqalar iste’mol qiladigan tamakiga go‘ng qo‘shishim mumkin”, — deydi bozorda nos sotuvchi To‘xtamurod Hayitov.

Suhbatdosh bundan uzoq yillar ilgari, ya’ni tibbiyot rivojlanmagan davrlarda nosdan tish og‘rig‘ini vaqtincha qoldiruvchi, asabni tinchlantiruvchi darmon sifatida ham foydalanib kelinganini aytmoqda.

“Nosning nafaqat o‘zi nosqovog‘i, buxorocha aytganda noskadisi ham foydali. Nosdan hozirgi kunda tibbiyotda ham foydalanishadi. Ularni ‘yashil aptekalar’dan izlash kifoya. Nosqovoq ham o‘simlik, u daraxtda o‘sadi. U tuyilib ezilib, 10-15 soat davomida suvda qaynatib ichilsa, buyrak toshlarini tushiradi”, — deydi suhbatdosh.

O‘zini Olim Boboyev deb tanishtirgan nosfurushlardan biri nos sotishi ortidan bir kunda 300 ming so‘mgacha daromad qilayotganini aytmoqda.

Viloyat Onkologiya dispanseri lor-onkolog vrachi A’zam Jumayev nosning zarari ko‘p demoqda.

“Nosdan tutun chiqmaydi, ammo u atrof-muhitni ifloslaydi. Ikki-uch daqiqa til ostida turgan nos tarkibidagi tamaki, ohak va kul, so‘ndirilmagan paxta yog‘i so‘lakka aralashib, qizilo‘ngach orqali oshqozonga tushadi. Natijada surunkali gastrit, oshqozon va o‘n ikki barmoqli ichak yarasi, saraton xastaliklari paydo bo‘ladi. Shuningdek, nos qonga so‘rilib, miya, yurak, jigar, buyrak kabi hayotiy organlarni ham asta-sekin zaharlaydi. Og‘iz bo‘shlig‘i, qizilo‘ngach va me’da saratoni kasalliklarini keltirib chiqaradi. Til osti shilliq qavatlarida bitmaydigan xastalik, ya’ni leykoplakiya rak oldi xastaligini paydo qiladi. Bugungi kunda birgina shifoxonamizda shu xastalik bilan 200 dan ortiq bemor jabr ko‘rmoqda. 100 dan ortig‘i besh yildan buyon qat’iy nazoratda turibdi. Nos inson organizmiga shuncha ziyon yetkazib turgan bir paytda nos savdosi hech qanday cheklovlarsiz bozorgir ekanligidan hayron qolamiz. Kanserogen, ya’ni tarkibida saraton chiqaruvchi moddalar mavjud nosning inson salomatligiga ziyoni katta”, — deydi u.

Shifokorning so‘ziga ko‘ra, nos chekuvchilar nos chekmaydiganlardan ko‘ra, ko‘proq kasalliklarga uchraydi.

“Ayrim hollarda voyaga yetmagan o‘smirlar orasida ham qiziqish sababmi, tamaki, nos, sigaretlar chekishni boshlayotgan yoki spirtli ichimliklarga qiziqishi ortayotganlarni ham uchratamiz. Va bundaylar qat’iy nazorat ostiga olinyapti. E’tiborsiz qoldirilsa, o‘spirinlikdan nosga talpingan bola o‘z kelajagini bora-bora giyohvandlik yo‘lida poymol qilib qo‘ymasligiga kafolat yo‘q. To‘g‘ri, nos tarkibida hech qanday giyohvand moddalar borligi aniqlanmaganligi bois, uning savdosiga cheklov yo‘q. Biroq, ko‘ngilsiz oqibatlarning kelib chiqmasligi, uning yoshlar salomatligi, hayoti va kelajagiga ziyon yetkazmasligi uchun barcha chora-tadbirlarni qo‘llaganmiz”, — deydi viloyat IIB axborot xizmati rahbari Shuhrat Jalolov.

“Ibn Sino” jamoat fondining tamakiga qarshi kurashish bo‘yicha eksperti Shuhrat Shukurov O‘zbekistonda allaqachon nosvoyni taqiqlovchi qonun chiqadigan vaqt kelganini aytmoqda.

“Noschilikka ota-bobolardan qolgan azaliy kasb sifatida qarab, uning ortidan daromad topib kelayotgan tajribali noschilar o‘z mahsulotlarining, nafaqat yoshlar, balki, yoshi kattalar sog‘lig‘i uchun ham ancha-muncha ziyon keltirishini unutmagan holda, tirikchilik manbaini aql tarozisi bilan ilgari sursalar, yomon bo‘lmasdi. Nos tarkibiga go‘ng qo‘shilmasligi mumkin. Ammo antisanitar ahvolda tayyorlanadigan va eksportga chiqarilayotgan nos inson sog‘lig‘iga foyda ham emas. O‘zbekistonda nosvoy haligacha erkin sotuvda va tamaki mahsuloti, uni cheklash to‘g‘risidagi qonun kechikmoqda”, — deydi “Ibn Sino” jamoat fondining tamakiga qarshi kurashish bo‘yicha eksperti Shuhrat Shukurov.

Nosvoyning aholi salomatligiga zarari va uni taqiqlash haqida Oliy Majlis Qonunchilik palatasi majlislarida ham so‘z borgan.

Oliy Majlisning 2021-yil 3-dekabr kuni jonli efirda namoyish etilgan muloqotida so‘z olgan Fuqarolarning sog‘lig‘ini saqlash masalalari qo‘mitasi a’zosi Qizilgul Qosimova bu haqda gapirib, “Biz shu paytgacha nosvoyni hech qanday qonun bilan tartibga solmaganmiz. Xohlaymizmi-yo‘qmi, hozir katta-katta mahallalar nosvoy tayyorlash bilan shug‘ullanyapti. Biz nos tayyorlash jarayonlarini kirib, o‘rganib chiqdik. Bozorlarda ularga soliq solinmaydi. Ular faqat turgan joyi uchun soliq to‘laydi. Bu qonun bilan, birinchidan, nosvoy iste’molini kengaytirmaymiz, aksincha, uni sal tartibga solamiz, jilovini sal tortgan bo‘lamiz”, degandi. Hamkasbi fikrini davom ettirgan deputat Maqsuda Vorisova esa “Nosvoyni taqiqlashimiz kerak, lekin nosvoyni taqiqlash jamiyatda juda katta norozilikni tug‘diradi”, deya fikr bildirgandi.