Носвой сотиб, кунига 300 минг сўм даромад қилаётган, носвой ўсимлиги экспортидан хонадонига доллар олиб кираётган бухороликлар маҳалласидан репортаж

Халқ орасида носвой таркибида гўнг ҳам бўлиши, бу инсон саломатлиги учун катта зарар келтириши кўп айтилган. Буни ҳатто шифокорлар ҳам айтиб, носвой таркибидаги гўнг ва унинг таркибидаги зарарли моддалар саратон касаллигини келтириб чиқариши мумкинлигини маълум қилган. Бухоролик носфурушлар эса буни рад этмоқда.

«Дарё» мухбири узоқ вақтдан бери нос тайёрлаб, истеъмолга чиқарувчи аҳоли вакиллари яшайдиган Қоракўл туманининг «Қозон» маҳалласида бўлди.

«Қозон» маҳалла фуқаролар йиғини раиси Мурод Беҳбудовнинг айтишича, мазкур маҳаллада яшовчи фуқаролар нос тайёрлаб сотиб, даромад қилгани боис маҳалладан хорижга ишлаш мақсадида чиққанлар умуман йўқ.

«Носнинг асосий таркиби — талқон ўсимлиги ҳисобланади. Икки марта ҳосил берадиган талқон ўсимлиги гиёҳванд ўсимликлар сирасига кирмайди. Аҳолининг асосий даромади айнан шу нос билан боғлиқ. Улар талқон етиштириб, уни сотади. Шунингдек, қайта ишлов берилган талқон ҳосилидан нос ишлаб чиқариб, савдога чиқаради. Бунинг ортидан бола-чақа боқиб келишяпти. Шахсан бизнинг оиламиз ҳам 1947 йилдан бери шу иш билан шуғулланади. Ота касб. Маҳаллага раис этиб сайланганимга эса энди икки йил бўлди», — дейди Маҳмуд Беҳбудов.

Шу маҳаллада яшовчи Умрзоқ Ниёзовнинг айтишича, у носвой ўсимлиги талқонини экспорт ҳам қилади.

«Тўғри, ўзим чекмайман, ҳатто, таъмини ҳам синаб кўрмаганман. Аммо, носни нафақат, бухороликлар, балки мамлакатимизнинг кўплаб аҳолиси чекади. Мана, ҳозир россияликлар ҳам чекишни бошлади. Ўн йилдан буён нос етиштиришдан ташқари, унинг ўсимлиги экспорти билан ҳам шуғулланаман. Россия, Доғистон, Чеченистон, Кавказ томонларга экспорт қиламан. Тайёр носдан кўра, кўпроқ талқон ўсимлиги қуритилганининг экспорт ҳажми кўпроқ», — дейди Умрзоқ Ниёзов.

Умрзоқ Ниёзовнинг билдиришича, нос талқон ўсимлиги баргидан тайёрланади. 200 килограмм нос тайёрлаш учун унга 150 килограммдан кўп талқон ўсимлиги барглари қўшилади. Ҳар тўрт ойда талқон ўсимлиги етиштирилади.

«Талқон ўсимлиги ҳосили пишиб етилгач, ўриб олинади ва қуритилади. Сўнг биз уни сотиб оламиз. Қайта ишлаш жараёнида, элеваторлар орқали эланади ва бундан ташқари, қатор техник воситалар ҳам бор. Ярим синдирилган ҳолатга келтирилгач, полиэтилен қопларга солиниб, маркировкаланади. Хорижга носнинг тайёр ҳолатидан кўра, кўпроқ барги чиқарилади. Буни руслар ‘неферментированний табачний лист’, деб аташади», — дейди Умрзоқ Ниёзов.

Айтилишича, ҳудудда талқон ўсимлиги катта-катта ер майдонларида етиштирилади. Унинг ҳар бир тупи алоҳида-алоҳида ўриб олиниб, қуёш нури тушмас соя-салқин жойларда қуритилади. Нослар икки хил бўлиб, талқон барги ва барг бачкисидан тайёрланадиганларга бўлинади. Барг бачкисидан тайёрланган нослар талқон баргидан тайёрланган носга нисбатан аччиқ бўлади. Талқон махсус аппаратда эзилгач, унга тиндирилган оҳак ва кул, сўндирилмаган ўсимлик ёғи, аччиғини ўлдириш учун эса пахта ғўзапояси кули қўшилади.

«Носнинг тарихи узун. Айниқса ‘Бухороги хоки носи’нинг довруғи кенг. Агар ўқиган бўлсангиз ‘Алпомиш’ достонида, ‘Ўткан кунлар’ романида нос ҳақида айтиб ўтилган. Носчилик — менинг ота-боболаримдан қолган касб. 30 йилдан бери шу иш билан шуғулланиб келаман. Нос асосан, Қоракўлда етиштирилади. Унинг таркибига қуритилган ва эзилган талқон ўсимлиги, пахта ёғи, сўндирилган оҳак, кул қўшилади. Лекин унинг таркибига ҳеч қачон гўнг қўшилмайди. Ўзим нос чекаман. Айтинг-чи, қандай қилиб, ўзим ва бошқалар истеъмол қиладиган тамакига гўнг қўшишим мумкин», — дейди бозорда нос сотувчи Тўхтамурод Ҳайитов.

Суҳбатдош бундан узоқ йиллар илгари, яъни тиббиёт ривожланмаган даврларда носдан тиш оғриғини вақтинча қолдирувчи, асабни тинчлантирувчи дармон сифатида ҳам фойдаланиб келинганини айтмоқда.

«Носнинг нафақат ўзи носқовоғи, бухороча айтганда носкадиси ҳам фойдали. Носдан ҳозирги кунда тиббиётда ҳам фойдаланишади. Уларни ‘яшил аптекалар’дан излаш кифоя. Носқовоқ ҳам ўсимлик, у дарахтда ўсади. У туйилиб эзилиб, 10-15 соат давомида сувда қайнатиб ичилса, буйрак тошларини туширади», — дейди суҳбатдош.

Ўзини Олим Бобоев деб таништирган носфурушлардан бири нос сотиши ортидан бир кунда 300 минг сўмгача даромад қилаётганини айтмоқда.

Вилоят Онкология диспансери лор-онколог врачи Аъзам Жумаев носнинг зарари кўп демоқда.

«Носдан тутун чиқмайди, аммо у атроф-муҳитни ифлослайди. Икки-уч дақиқа тил остида турган нос таркибидаги тамаки, оҳак ва кул, сўндирилмаган пахта ёғи сўлакка аралашиб, қизилўнгач орқали ошқозонга тушади. Натижада сурункали гастрит, ошқозон ва ўн икки бармоқли ичак яраси, саратон хасталиклари пайдо бўлади. Шунингдек, нос қонга сўрилиб, мия, юрак, жигар, буйрак каби ҳаётий органларни ҳам аста-секин заҳарлайди. Оғиз бўшлиғи, қизилўнгач ва меъда саратони касалликларини келтириб чиқаради. Тил ости шиллиқ қаватларида битмайдиган хасталик, яъни лейкоплакия рак олди хасталигини пайдо қилади. Бугунги кунда биргина шифохонамизда шу хасталик билан 200 дан ортиқ бемор жабр кўрмоқда. 100 дан ортиғи беш йилдан буён қатъий назоратда турибди. Нос инсон организмига шунча зиён етказиб турган бир пайтда нос савдоси ҳеч қандай чекловларсиз бозоргир эканлигидан ҳайрон қоламиз. Кансероген, яъни таркибида саратон чиқарувчи моддалар мавжуд носнинг инсон саломатлигига зиёни катта», — дейди у.

Шифокорнинг сўзига кўра, нос чекувчилар нос чекмайдиганлардан кўра, кўпроқ касалликларга учрайди.

«Айрим ҳолларда вояга етмаган ўсмирлар орасида ҳам қизиқиш сабабми, тамаки, нос, сигаретлар чекишни бошлаётган ёки спиртли ичимликларга қизиқиши ортаётганларни ҳам учратамиз. Ва бундайлар қатъий назорат остига олиняпти. Эътиборсиз қолдирилса, ўспиринликдан носга талпинган бола ўз келажагини бора-бора гиёҳвандлик йўлида поймол қилиб қўймаслигига кафолат йўқ. Тўғри, нос таркибида ҳеч қандай гиёҳванд моддалар борлиги аниқланмаганлиги боис, унинг савдосига чеклов йўқ. Бироқ, кўнгилсиз оқибатларнинг келиб чиқмаслиги, унинг ёшлар саломатлиги, ҳаёти ва келажагига зиён етказмаслиги учун барча чора-тадбирларни қўллаганмиз», — дейди вилоят ИИБ ахборот хизмати раҳбари Шуҳрат Жалолов.

«Ибн Сино» жамоат фондининг тамакига қарши курашиш бўйича эксперти Шуҳрат Шукуров Ўзбекистонда аллақачон носвойни тақиқловчи қонун чиқадиган вақт келганини айтмоқда.

«Носчиликка ота-боболардан қолган азалий касб сифатида қараб, унинг ортидан даромад топиб келаётган тажрибали носчилар ўз маҳсулотларининг, нафақат ёшлар, балки, ёши катталар соғлиғи учун ҳам анча-мунча зиён келтиришини унутмаган ҳолда, тирикчилик манбаини ақл тарозиси билан илгари сурсалар, ёмон бўлмасди. Нос таркибига гўнг қўшилмаслиги мумкин. Аммо антисанитар аҳволда тайёрланадиган ва экспортга чиқарилаётган нос инсон соғлиғига фойда ҳам эмас. Ўзбекистонда носвой ҳалигача эркин сотувда ва тамаки маҳсулоти, уни чеклаш тўғрисидаги қонун кечикмоқда», — дейди «Ибн Сино» жамоат фондининг тамакига қарши курашиш бўйича эксперти Шуҳрат Шукуров.

Носвойнинг аҳоли саломатлигига зарари ва уни тақиқлаш ҳақида Олий Мажлис Қонунчилик палатаси мажлисларида ҳам сўз борган.

Олий Мажлиснинг 2021 йил 3 декабрь куни жонли эфирда намойиш этилган мулоқотида сўз олган Фуқароларнинг соғлиғини сақлаш масалалари қўмитаси аъзоси Қизилгул Қосимова бу ҳақда гапириб, «Биз шу пайтгача носвойни ҳеч қандай қонун билан тартибга солмаганмиз. Хоҳлаймизми-йўқми, ҳозир катта-катта маҳаллалар носвой тайёрлаш билан шуғулланяпти. Биз нос тайёрлаш жараёнларини кириб, ўрганиб чиқдик. Бозорларда уларга солиқ солинмайди. Улар фақат турган жойи учун солиқ тўлайди. Бу қонун билан, биринчидан, носвой истеъмолини кенгайтирмаймиз, аксинча, уни сал тартибга соламиз, жиловини сал тортган бўламиз», деганди. Ҳамкасби фикрини давом эттирган депутат Мақсуда Ворисова эса «Носвойни тақиқлашимиз керак, лекин носвойни тақиқлаш жамиятда жуда катта норозиликни туғдиради», дея фикр билдирганди.