Genatika mutaxassis Jorj Chyorch va tadbirkor Ben Lamm Colossal Business kompaniyasi tuzilganini e’lon qildi, u g‘oyib bo‘lgan turlarni qayta tiklash uchun genetik tahrirlash texnologiyasidan foydalanmoqchi, deb yozadi Meduza.
Colossal’ning birinchi loyihasi sertuk mamontni “tiriltirish”, aniqrog‘i — sovuqqa chidamli hamda qirilib ketgan jonivorning o‘rnini egallashga qodir fil va mamont chatishmasini yaratish bo‘ladi.
https://www.instagram.com/p/CTw7jwJr5eN/?utm_source=ig_embed&ig_rid=35b4e28f-4a72-4284-9de0-3fb04a0e68f4
Ben Lamm va Jorj Chyorch
Chyorch anchadan buyon zamonaviy texnologiyalarning g‘oyib bo‘lgan alohida turlar, shu jumladan, mamontlarni rekonstruksiya qilish yoki “qirilib ketishdan qaytarish” maqsadida DNK bilan ishlash imkoniyatlarini tadqiq qiladi, biroq shu paytgacha u yirik sarmoyadorlarni jalb qilishga muvaffaq bo‘lmagan edi. Olimning so‘zlariga ko‘ra, so‘nggi 15 yil ichida u PayPal asoschilaridan biri Pitel Tildan 100 ming dollar atrofidagina xayriya olgan, genetikning laboratoriyasi xodimlari esa uning loyihalari ustida ko‘ngilli ravishda, asosiy ishlaridan bo‘sh vaqtlarida ish olib borgan.
2019-yilda biolog Lamm bilan tanishadi va oxir-oqibat, ular qo‘shma kompaniya tuzishga qaror qiladi. Birlamchi moliyalashtirish doirasida Colossal 15 million dollar jalb qildi. Tadqiqotni qo‘llab-quvvatlaganlar orasida Legendary Pictures (Amerikaning Warner Bros., Netflix va Universal uchun kino ishlab chiqarish bilan shug‘ullanadigan kompaniya. “Dyuna”, “Yura davri olami”, “Qora ritsar” kabi filmlar uning loyihalaridir) sobiq rahbari Tomas Tull, biznesmen va ilk kosmik sayyohlardan biri Richard Gerriot hamda shaxsiy rivojlanish bo‘yicha murabbiy Toni Robbins bor.
Colossal — tijorat kompaniyasi bo‘lsa-da, hozircha sarmoyadorlarning hech biri moliyaviy foyda olishga intilmayapti, dedi Ben Lamm. Uning so‘zlariga ko‘ra, mamontni “qayta tiriltirish” bo‘yicha loyiha doirasida yangi texnologiyalar paydo bo‘ladi va ular kompaniyaga daromad olish imkonini beradi, ammo hozircha Colossal ushbu loyiha uchun texnologik yechimlar ishlab chiqishga diqqatini jamlagan.
Olimlar Osiyo fili DNKsidan va Yoqutistonda xarid qilingan mamont to‘qimasidan olingan genetik materialdan foydalanmoqchi
Dastlab Yevrosiyoning qariyb butun shimoliy qismiga joylashib olgan sertuk mamontlar bundan taxminan 10 ming yil avval qit’ada qirilib ketgan. Ushbu turning qadimdan saqlanib qolgan alohida vakillari yana bir necha ming yil davomida Bering bo‘g‘ozi yaqinidagi orollarda uchragan, ularning so‘nggilari esa Vrangel orolida saqlanib qolgan va qariyb to‘rt ming yil oldin qirilib ketgan.Ushbu turni “qayta tiklash” uchun Colossal olimlari mamontlarning eng yaqin qarindoshi — Osiyo filidan foydalanishmoqchi, u ham qirilib ketayotgan tur hisoblanadi. Surrogat ona sifatida urg‘ochi Afrika fili olinadi — u ham qirilib ketayotgan jonivorlar toifasiga kiritilgan bo‘lsa-da, yo‘qolib ketish xavfi kamroq.
Loyiha doirasida Osiyo fili genomi mamont genomi bilan taqqoslanadi, uning to‘qimasi namunalari Chyorch tomonidan 2018-yilda Rossiyaning Yakutsk shahrida sotib olingan. Chyorchning aytishicha, mamontlarning sovuqqa moslashishi uchun 50 ta asosiy gen mas’ul, ularning “mamontcha versiyalari”ni CRISPR/Cas9 — DNKni yo‘naltirilgan tarzda tahrirlash texnologiyasi yordamida fil hujayrasi genomiga kiritish rejalashtirilmoqda. Shundan keyin chatishgan (gibrid) genomdan iborat hujayra yadrosi tuxum hujayraga o‘tkaziladi, u urug‘lantirilib, surrogate onaga “ekib qo‘yiladi”. Agar hammasi muvaffaqiyatli kechsa, 18—22 oydan keyin “sertuk mamontga xos biologic xususiyatlarga ega” filcha tug‘iladi.
The New York Times qayd etishicha, urg‘ochi fillardan shu paytgacha hech qachon tuxum hujayralari olinmagan va ularda ekstrakorporal urug‘lantirish jarayoni amalga oshirilmagan. Muqobil variant sifatida olimlar fil to‘qimalaridan olingan tana hujayralaridan embrion va sun’iy bachadon yaratishni ko‘rib chiqmoqda. Shunga o‘xshash sun’iy bachadondan Filadelfiyada 2017-yilda genetik modifikatsiyalangan qo‘zichoqni yetishtirishda foydalanishgan edi. Mamontlarga kelganda, olimlardan bir necha marta kattaroq bachadon yaratish talab etiladi, axir u 90 kilogrammgacha bo‘lgan homilani sig‘dira olishi kerak bo‘ladi.
Colossal mamontlarni tundraga joylashtirib, shu tariqa, Arktikada isish jarayonini sekinlashtirmoqchi
Tadqiqotchilar ilk mamont bolasini besh yil mobaynida yetishtirishni rejalashtirmoqda. So‘ng ular Arktikada yashab ketishga qodir bo‘lgan gibrid turlarning butun bir populyatsiyasini yaratmoqchi. Colossal’dagilar taxmin qilishicha, agar ushbu jonivorlar Arktika tundrasiga ko‘chirib olib borilsa, bu Pleystotsen davriga oid mamont yaylovlarini qayta tiklash va shu tariqa, iqlim o‘zgarishlarini sekinlashtirish imkonini beradi.Ushbu rejalar ortida turgan g‘oya Pleystotsen bog‘ining yaratuvchisi, rossiyalik olim Sergey Zimovga tegishli bo‘lib, u mazkur fikrni 1990-yillar o‘rtalaridayoq ilgari surgan edi. To‘g‘ri, dastlab qirilib ketgan mamontlarni qayta tiriltirish emas, balki tundradagi cheklangan hududda hozir ushbu ekotizim uchun xos bo‘lmagan bizonlar, bug‘ular va boshqa yirik o‘txo‘rlar populyatsiyasini qayta tiklash ko‘zda tutilgan edi. Zimov Chyorch bilan tanishganidan keyingina pleystotsen loyihasi rejalariga ilgari Sibir shimolida yashagan qirilib ketgan mamontlar kiritildi.
Zimovning loyihasi shundan iborat ediki, yirik sutemizuvchilar o‘simliklarni yeyishi, tuproqqa o‘g‘it solishi va ekotizimda elementlar almashinuvini umumiy tezlashtirishi hisobiga, biomassa jihatidan nochor va mahsuldorligi past bo‘lgan tundrani dashtga aylantira oladi. Bunday hayvonlar xuddi mamontlar kabi ushbu hududlarda minglab yillar avval yashagan.
Bunday ekologik o‘zgarish ijobiy jihatlarga ega (masalan, hayvonlarni ovlash jihatidan), ammo bundan tashqari, abadiy muzliklarning erishini sekinlashtirishga ijobiy ta’sir o‘tkaza oladi. Gap shundaki, Arktika abadiy muzligi — karbonat angidrid gazi va metanning ulkan ombori bo‘lib, ular global isish tufayli asta-sekinlik bilan havoga chiqmoqda. Mamontlar va boshqa yirik hayvonlarsiz tundrada hech kim qish sovug‘ining yerga chuqur singishiga xalal beruvchi qalin qor qatlamini tepkilab tozalamaydi. Pleystotsen ekotizimining qayta tiklanishi, olimlar g‘oyasiga ko‘ra, abadiy muzliklar erishi va issiqxona gazlari havoga chiqib ketishini to‘xtatishga, hech bo‘lmasa, uni sekinlashtirishga qodirdir.
Biroq ancha oldin qirilib ketgan turlarning “qayta tirilishi” ekotizimga zarar yetkazishi ham mumkin. TechCrunch yozishicha, Arktikani bunday hayvonlar egallashining jiddiy oqibatlari kasalliklar tarqalishi, boshqa turlarning siqib chiqarilishi va landshaftning o‘zgarishi bo‘lishi mumkin.
Kaliforniya universiteti paleontologi va “Qanday qilib mamontni klonlashtirish mumkin?” kitobi muallifi Bet Shapiro Colossal loyihasini olqishladi, ammo mamontlar yaqin kelajada qayta yaratilishiga Shubha bildirdi. U yangi texnologiyalar yordamida qirilib ketish xavfi ostida bo‘lgan turlarga yordam berish mumkin bo‘ladi, deb umid qilmoqda.
Stokgolmdagi Paleogenetika markazining evolyutsiya genetikasi professori Lav Dalen fikricha, Chyorch jamoasining ishi g‘oyib bo‘layotgan turlarni saqlab qolish nuqtai nazaridangina ilmiy qimmatlikka ega. Uning so‘zlariga ko‘ra, Arktikada mamontlarning paydo bo‘lishi iqlimga qandaydir ta’sir qilishi haqidagi gipotezani isbotlovchi hech qanday dalil yo‘q.
Jorj Chyorch — Massachusets texnologiya instituti va Garvard universiteti professori, u yerda u o‘z laboratoriyalariga rahbarlik qiladi. Chyorch genomlarni tahrirlash bo‘yicha zamonaviy usullarning peshqadamlaridan biri deb ataladi. U 20 dan ortiq ilmiy kompaniyalar va loyihalarga asos solgan, ular orasida “Shaxsiy genom” hamda DNK asosida juftliklarni tanlab oluvchi DigiD8 tanishuv dasturi ham bor.
Ben Lamm — o‘zining bir nechta startaplarini Zynga va Accenture kabi kompaniyalarga sotgan biznesmen. Motherboard nashri Lammni “NUJlar ovchisi” deb ataydi, chunki uning kompaniyalaridan biri — Hypergiant Industries — noma’lum uchar jismlarni qidirish uchun sun’iy yo‘ldoshlarni uchirmoqchi.
Izoh (0)