O‘zbekiston iqtisodiy tizimining qulashi va o‘zgarishi uchun ichki omil 1996-yilda, valyuta konvertatsiyasiga cheklov o‘rnatilgan paytda sodir bo‘lgan. Bu haqda Oliy Majlis Senati raisining birinchi o‘rinbosari Sodiq Safoyev Alter Ego loyihasiga bergan intervyusida ma’lum qildi.
Gap Vazirlar Mahkamasining 1996-yil 19-noyabrdagi 405-sonli “Iste’mol tovarlarini import qilish uchun markazlashtirilgan valyuta resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish to‘g‘risida”gi qarori haqida ketmoqda. Hujjat bilan Markaziy bankning yuridik va jismoniy shaxslarga konvertatsiya huquqini beruvchi barcha patentlari bekor qilingan hamda yirik supermarketlar, qo‘shma korxonalar yoki “hayot uchun muhim resurslar”ni yetkazib beruvchilarning konvertatsiyasiga litsenziya berilgan.
“O‘ylashimcha, marra 1996-yilda edi. Avvaliga haqiqatan ham ekstensiv bosqich edi — davlat tasarrufidan chiqarish, xususiy mulkka ruxsat berilishining o‘zi elementar fakt. Bu ulkan iqtisodiy fakt. Har qanday rejimda, iqtisodiy siyosatdan farqli o‘laroq, odamlarning erkin ishlashiga, ishlab chiqarishi, savdo qilishi, harakatlanishiga ruxsat berganingiz, o‘z-o‘zidan hukumatning sa’y-harakatlariga qaramay, ulkan iqtisodiy o‘sish beradi. Bu 90-yillar boshida, odamlar birinchi iqtisodiy erkinlikni his qilganida, sotsialistik mulkka monopoliya bo‘lmagan vaqtda sodir bo‘ldi. Buning o‘zi kuchli o‘sish berdi”, — deydi Sodiq Safoyev.
“1994-yilda (u paytlarda Germaniyada ishlardim) bir hodisani sezdim: kelganlar ularga shopping tashkillashtirib berishni so‘ramay qo‘ydi. Avvallari ular kelishib, birinchi navbatda oziq-ovqat, kiyim-kechak xarid qilishga tushar edi. Endi esa ular ‘balki muzeyga borarmiz, futbol, teatr ko‘ramiz’, deyishni boshladi”, — deya eslaydi O‘zbekistonning Germaniyadagi sobiq elchisi (1993—1996-yillar). Uning qo‘shimcha qilishicha, milliy valyuta joriy etilganida uning kursi bir dollar uchun 10 so‘mdan kamroq bo‘lgan, kurs hatto 6 so‘mgacha qulagan davrlar bo‘lgan.
Sodiq Safoyevning ta’kidlashicha, konvertatsiyaning cheklanishi “mamlakat oltin-valyuta zaxirasini saqich sotib olish uchun ishlata olmasligi” bilan izohlangan.
“Shundan keyin esa saqich olib kirish oshib ketdi. Ehtimol, bu tizimning tabiatiga, boshqaruv tizimini markazlashtirish va resurslarni taqsimlash nuqtayi nazaridan davlatning iqtisodiyotdagi rolini monopoliyalashtirishga urinish bilan bog‘liqdir. Konvertatsiya markaziy organ tomonidan amalga oshirilsa, demak, xususiy kompaniyalar, tadbirkorlarda rivojlanish uchun resurs qolmaydi. Asosan davlat ushbu masalalarni boshqarishni boshladi. Bu eski davlat rejasi yo‘nalishining xarakteri. Bu odamlar qanday tarbiyalangani refleksi edi. Bozorni ko‘rinmas qo‘lga topshirib qo‘yishdan ko‘ra jamiyatni rivojlantirishni yaxshiroq hal etadigan aqlli odamlarning tor guruhi bor…”, — deydi senator.
“Bankdagi do‘stlarimiz bizda banklar yo‘qligini aytganimda doim mendan xafa bo‘lar edi. Bizda davlat moliyaviy resurslarini boshqarish bo‘yicha davlat korxonalari bor. Ular mijoz uchun kurashmayaptimi, resurslar taqsimlanishida ishtirok etmayaptimi, demak, bank emas”, — deydi u.
Senatorning ta’kidlashicha, hozirda banklar bilan bog‘liq tizim o‘zgarmoqda — ularning ayrimlari xususiylashtirish uchun sotuvga qo‘yilgan.
Shu bilan birga, Sodiq Safoyev “davlat iqtisodiyotni boshqarish jilovini butunlay qo‘yib yuborishiga” qarshi chiqqan. Uning fikricha, davlatning iqtisodiyotdagi roli doimo, xususan, strategik masalalar, muhim vaziyatlarni aniqlash, sharoitlarni yaratishda bo‘lishi kerak.
“Bu hamma yerda, har qanday mamlakatda bor. Laissez-faire prinsipi (aralashmaslik prinsipi — davlatning iqtisodiyotga aralashuvi minimal bo‘lgan iqtisodiy doktrina) laboratoriyali toza holatda ta’sir qiladigan mutlaq liberal iqtisodiy tizim yo‘q. Oxir-oqibat, bu har doim ham nisbiydir... Masalan, german-skandinaviya tizimi umuman boshqacha, yaponlarniki ham butunlay o‘zgacha. U yerda davlatning roli juda kuchli. Ayniqsa, iqtisodiyotni o‘zgartirish zarur bo‘lgan hozirgi bosqichda davlatning safarbar etuvchi roli bo‘lishi shart”, — deydi Senat raisi o‘rinbosari.
Sodiq Safoyevning so‘zlariga ko‘ra, O‘zbekiston doim o‘z yo‘liga egaligini gapirib kelgan, biroq uning shaxsan o‘zi ushbu so‘z birikmasini qabul qilmagan.
“O‘ylaymanki, butun insoniyat umumiy rivojlanish prinsiplariga ega. Albatta, milliy o‘ziga xoslik mavjud, ammo iqtisodiy rivojlanishning umumiy qonunlarini e’tiborsiz qoldirish modelining atamasi belgilanayotganda — buni qabul qilib bo‘lmaydi”, — deydi u.
Senatorning so‘zlariga ko‘ra, amaldagi model dunyoviy demokratiya, rivojlangan fuqarolik jamiyati va ijtimoiy asoslangan bozor iqtisodiyotiga yo‘naltirilgan.
Izoh (0)