ASALA guruhining eng shov-shuvli terakti. Moskva metrosida uyushtirilgan portlashga 43 yil bo‘ldi

Metrolarda sodir etilgan teraktlar zamonaviy dunyo yangiligi emas. SSSR davrida ham bunday teraktlar bo‘lib turgan. 1977-yil 8-yanvarda Moskva metrosida dahshatli terakt sodir etildi. Soat 17:33 da “Izmaylovskaya” va “Pervomayskaya” stansiyalari oralig‘ida bo‘lgan poyezdda birinchi portlash gumburladi. Bu vaqtda metroda ota-onalari bilan Yangi yil archasidan qaytayotgan bolalar ham bor edi…

Terakt

“Pervomayskaya”, “Izmaylovskaya” va “Shelkovskaya” stansiyalari darhol yopildi, odamlar evakuatsiya qilindi. Portlatilgan poyezd “Pervomayskaya” stansiyasiga yetib keldi va bekat orqali to‘xtamasdan o‘tgan poyezd yo‘lovchilari platformada vayron bo‘lgan vagonlar va qonga belangan odamlarni ko‘rdi.

Keyingi bombalar yer ustida portladi. Soat 18:05 da Zerjinskiy (hozirgi “Bolshaya Lubyanka”) ko‘chasidagi 15-sonli oziq-ovqat do‘konida bomba portladi. Yana besh daqiqadan so‘ng 25-oktabr (hozirgi “Nikolskaya”) ko‘chasidagi 5-sonli do‘kon yaqinida portlash sodir bo‘ldi. Hammasi bo‘lib hujum paytida yetti kishi halok bo‘ldi, yana 37 kishi turli darajadagi tan jarohatlari oldi.

Barcha totalitar tuzumlarda bo‘lgani kabi rasmiy ommaviy axborot vositalari ushbu fojia haqida jim turdi, ammo yuzlab qurbonlar haqidagi mish-mishlar bir zumda butun Moskva bo‘ylab tarqalib, shahar aholisi orasida vahima paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Shundan keyin ushbu voqea OAVda yoritila boshlandi.

Qidiruv

Terroristik hujum tashkilotchilari olti oydan ko‘proq vaqt davomida qidirildi. Qidiruv prokuratura, Ichki ishlar vazirligi va SSSR KGBning eng yaxshi tergovchilari tomonidan amalga oshirildi. Shu vaqt ichida ular 500 dan ortiq guvohlar bilan suhbatlashdi, ammo ularning hech biri terroristlarning ko‘rinishini aniq ta’riflay olmadi. Shuning uchun tergovchilar faqat ashyoviy dalillarga tayanishga majbur bo‘ldi.

Tergov guruhi a’zolaridan biri Arkadiy Yarovoy shunday eslaydi: “Tergov harakatlari uchun mas’ul bo‘lgan bo‘limimiz boshlig‘i Nikolay Markovskiy 25-oktabr ko‘chasidagi portlash joyi yaqinida joylashgan Tarix va arxiv institutining tomidagi barcha qorlarni yig‘ish va eritishni buyurdi. Ko‘pchilik buni g‘ayrioddiy deb hisoblab, norozi bo‘ldi.

Ammo aynan tomdan Yerevan soat fabrikasi tomonidan ishlab chiqarilgan budilnik soatning kichik-kichik millari topildi, keyinchalik bu va boshqa ashyoviy dalillar bizni jinoyatchilarga olib chiqdi”.

Shuningdek, mutaxassislar tomonidan bombalardagi payvandlar faqat harbiy-sanoat majmualaridagina ishlatiladigan kalsiy-ftor qoplamaga ega bo‘lgan elektrod yordamida amalga oshirilgani aniqlandi. Bu qidiruv doirasini sezilarli darajada toraytirdi.

Oradan sakkiz oy o‘tdi

1977-yil oktabr oyida yangi dalillar qo‘lga kiritildi. Xuddi shu guruh terrorchilari Kursk temiryo‘l stansiyasiga yetib kelgan va Moskva-Yerevan poyezdiga chipta olib, kutish xonasida bomba solingan sumkani qoldirib, binodan chiqib ketgan. Yo‘lovchilardan biri ushbu sumkani ko‘rib qoldi, uning ichiga qarab, simlar va soat mexanizmini ko‘rib, topilma haqida navbatchi politsiyaga xabar berdi. Tergovchilar sumkani ko‘zdan kechirish paytida, Yerevanda ishlab chiqarilgan kurtka va ichida bir necha dona qora soch tolalari bo‘lgan bosh kiyimni topdi.

Ushbu belgilar Kavkaz yo‘nalishi bo‘yicha harakatlanadigan mamlakatdagi barcha temiryo‘l stansiyalari va aeroportlarga yuborildi. Militsiya ust kiyimsiz jingalak va qora sochli odamni qidirishni boshladi. Uni Gruziya-Armaniston chegarasida ketayotgan Moskva-Yerevan poyezdida topdi. Erkak o‘sha topilgan kurtka bilan bir xil sport shimi kiygan edi. Uning hujjatlari, ustki kiyimlari va boshqa narsalari yo‘q edi.

Armaniston Milliy birlashuv partiyasi

Bu terrorchilardan biri Akop Stepanyan edi. U guruhning ikkinchi a’zosi Zaven Bagdasaryan bilan birga sayohat qildi. Ularning xonadonlarini tekshirish paytida tergovchilar portlovchi moslamalarning yangi detallarini ham topdi. Jinoyatchilar hujum tashkilotchisi sifatida Stepan Zatikyan ismini tilga oldi. Zatikyanning oilasi – xotini va ikkita kichik farzandi bor edi. U Yerevan elektromexanika zavodida ishlardi.

Talabalik davridayoq u Armanistonda yashirin Milliy birlashuv partiyasini tuzdi, respublika mustaqilligini targ‘ib qildi va “rus shovinizmi”ga qarshi norozilik varaqalarini tarqatdi. Stepanyan va Bagdasaryan uning qo‘shnilari bo‘lib, shuningdek, ular partiya a’zolari ham edi.

Qasos, qasos va yana qasos

Terroristlar ustidan sud jarayoni 1979-yil 16–20-yanvar kunlari bo‘lib o‘tdi. Andropovning buyrug‘i bilan ushbu sud jarayoni to‘g‘risida hujjatli film suratga olindi. Yozuvda Zatikyanning arman tilida:

“Odamlarga bu Stepanning so‘nggi so‘zlari bo‘lganini ayting: “Qasos, qasos va yana qasos”, deganini eshitish mumkin.

Barcha terrorchilar aybdor deb topilib, o‘lim jazosiga hukm qilindi. Hukm 1979-yil 30-yanvarda amalga oshirildi.

Akademik Saxarov hukmdan norozi

Biroq hamma ham ushbu hukmga rozi bo‘lmadi. Xususan, akademik Andrey Saxarov Brejnevga “bu ishda odil sudlov yoki qasddan soxtalashtirish sodir bo‘lishidan qo‘rqish uchun yaxshi sabablar bor”, deb yozdi.

“Metroda portlash yuz berganda Zatikyan Moskvada bo‘lmagan – ko‘plab guvohlar buni tasdiqlashlari mumkin; tergov ushbu va boshqa muhim holatlarni aniqlashtirishga qiziqish bildirmadi. Sud jarayoni butunlay yopiq va yashirin bo‘lib o‘tdi, hatto qarindoshlari ham bu haqda hech narsa bilmadi. Ochiqlik prinsipi to‘liq buzilgan bunday sud haqiqatni aniqlay olmaydi”, deb yozgan edi Saxarov.

“Xotiralar” kitobida u shunday deb yozadi: “Men Brejnevga maktubim to‘g‘risida chet ellik muxbirlar va agentliklarga telefon orqali xabar berdim. Bir-ikki soatdan keyin xonadonimizga qo‘ng‘iroqlar boshlandi. Qo‘ng‘iroq qiluvchilar, odatda, men himoya qilayotgan terrorchilar sudida qatnashganini aytdi va qotillarni himoya qilish bo‘yicha mening pozitsiyamdan g‘azablandi.

Turli xil qo‘ng‘iroqlarning shakli ham har xil edi: ba’zilar meni bexabarligim va soddaligim uchun afsuslanardi, ba’zida kinoya, masxara qilishardi, ayrimlar hatto g‘azab bilan meni o‘ldirish tahdidini ham qildi”. Saxarovning bayonotlaridan so‘ng “Izvestiya” gazetasi unga qarshi “Qotillarning himoyachilariga sharmandalik” nomli maktub e’lon qildi.

Ushbu maqola ham Saxarov adresiga haqoratlar va to‘g‘ridan to‘g‘ri o‘lim tahdidlari bilan to‘lgan xatlar toshqiniga sabab bo‘ldi.

Konspirologiya

Mahkumlarning aybsiz ekaniga faqat Saxarovgina ishongan emasdi. Masalan, SSSR KGB birinchi bosh boshqarmasi polkovnigi Oleg Gordiyevskiy boshqa gumon qilinuvchilar yo‘qligi sababli ham jinoyat shu yigitlarning bo‘yniga qo‘yilgan, deb o‘ylardi. Sobiq siyosiy mahbus va Sovet dissidenti jurnalist Sergey Grigoryans o‘zining “Yarim asrlik sovet qayta qurishi” deb nomlangan kitobida portlashlar Andropovning buyrug‘i bilan tashkil etilgan, degan versiyani olg‘a surdi. Ammo bu endi umuman boshqa hikoya.

Nurbek Alimov tayyorladi.