Ro‘y bergan pandemiyaga qaramasdan, 2020-yilda ham muhim ilmiy kashfiyotlar to‘xtab qolgani yo‘q. Ilm-fan bir joyda turib qolmaydi va yangi sharoitlarda ham taraqqiy etish yo‘lini baribir topadi.
Tugagan yilda butun jahon bo‘yicha COVID-19 kasalligi bilan yalpi kurash asnosida, albatta, birlamchi asosiy ilmiy salohiyat ushbu virusga qarshi vaksina yaratishga yo‘naltirildi. Dunyoning turli yetakchi laboratoriyalarida bir necha nomdagi vaksina olindi ham. Biroq ushbu vaksina fonida 2020-yilning boshqa muhim ilmiy kashfiyot va natijalari panada qolib ketmasligi kerak. “Daryo” o‘tgan 2020-yilda jahon ilm-fanida qayd etilgan eng muhim kashfiyotlar haqida hikoya qiladi.
1. Olimlar mo‘miyolangan qadimgi odam tovushini eshitdi
Yanvar oyida olimlar 3D-chop etish uskunasi vositasida,yoshi uch ming yosh atrofida bo‘lgan, qadimgi Misrda yashab o‘tgan odamning mo‘miyolangan tovushini tiklashga muvaffaq bo‘ldi. Unda elektron halqum hamda tibbiyot skaynerlaridan ham foydalanildi. Natijada mo‘miyoning tovushi tiklandi va uni quyidagi videoda siz ham eshitib ko‘rishingiz mumkin:2. Janubiy Amerikada qachonlardir Yer yuzida yashagan eng yirik toshbaqa qoldiqlari topildi
Bundan 5–10 million muqaddam yashagan toshbaqaga tegishli toshqotgan qoldiqlarning o‘lchami o‘rtacha kattalikdagi avtomobildek keladi. Uning kosasi uzunligi uch metrga yaqin bo‘lib, chuchuk suv havzalarida yashagan va taxminan 1 100 tonna vaznga ega bo‘lgan edi. Ushbu toshbaqa turiga olimlar Stupendemys geographicus deb nom berdi.
3. Marsda ham zilzila sodir bo‘lishi aniqlandi
Yil boshida yana bir qiziq ilmiy kashfiyot qilindi. Marsda ish olib borayotgan qator marskezar apparatlar qizil sayyorada ham zilzilalar sodir bo‘lishini qayd etdi. Xususan, 2018-yil noyabrida Marsga qo‘ngan InSight marskezari keyingi bir yil mobaynida o‘tkazgan tadqiqotlari mobaynida yuzdan ziyod zilzilani qayd etdi. Bundan kelib chiqadiki, Mars ham seysmik jihatdan faol sayyora ekan.4. Neandertal odamlar juda mohir baliqchilar bo‘lgani kashf etildi
Mart oyida esa neandertal odamlarning hayot faoliyatiga oid yana bir yangilik ochildi. Ular shunchaki qalin po‘stin yopingan va qo‘lidagi so‘yil bilan yovvoyi hayvonlarni ovlab tirikchilik qiladigan dag‘al odamlar emas, balki mohir baliqchi ham bo‘lgani oydinlashdi. Tadqiqotlar natijasida shu narsa ma’lum bo‘ldiki, neandertal odamlar baliq ovlashni qoyilmaqom qilib bajargan ekan va ularning ratsionida dengiz mahsulotlari eng asosiy ozuqa bo‘lgan ekan!5. Kelgindi kometaning kimyoviy tarkibi o‘rganildi
Aprel oyida esa Quyosh tizimiga tashqaridan kirib kelgan Borisov kometasining kimyoviy tuzilishi o‘rganildi. Bu kashfiyotning ahamiyatli tarafi shundaki, olimlar shu paytgacha Quyosh tizimidagi ichki kometalarning tarkibi va tuzilishini tadqiq qilgan edi. Borisov kometasi esa bizga tashqaridan kirib kelgan kometalar ichida birinchi bo‘lib kimyoviy tahlil qilingan kometaga aylandi. Bu juda muhim, chunki mavjud ilmiy nazariyalardan biriga ko‘ra, aynan kometalar koinot bo‘ylab hayot urug‘larini tarqatib yuradi, deb qaraladi.
6. Super Yer ekzosayyorasi
May oyi boshida esa astronomlar yana bir ekzosayyora kashf qilingani haqida ma’lumot berdi. So‘nggi yillarda ekzosayyoralarning kashf qilinishi odatiy tusga kirdi va bunday xabar bilan endi birovni hayron qoldirib bo‘lmay qolgani rost. Oxirgi o‘n yil ichida kashf qilingan ekzosayyoralar soni besh mingdan ziyod bo‘lib ketdi. Bu safargi kashfiyot o‘ziga xos bir jihati bilan ahamiyatlidir.Chunki unda birinchi marta o‘lchamlari va o‘z yulduziga nisbatan joylashuviga ko‘ra Yerga juda o‘xshash bo‘lgan va unda hayot mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lgan ekzosayyora topildi. Ilmiy kuzatuvlar va kashfiyot yangi zelandiyalik astronomlar tomonidan olib borilgan bo‘lib, unda aniqlanishicha, o‘sha sayyora bizning Quyosh massasidan atigi 10 foiz massaga ega o‘z markaziy yulduzini 617 kun ichida aylanib chiqar ekan.
7. Koinotning yoshi haqiqatan ham 13,8 milliard yilga teng
Koinotning yoshi 13,7 milliard yil degan qarash fanda anchadan beri mavjud va bu ko‘plab hisob-kitoblar hamda kuzatuv natijalari bilan mustahkamlangan raqamdir. Fizikada koinot bundan bir necha million yilga yoshroq bo‘lishi ehtimoli haqidagi farazlar ham bor edi. Biroq Chilida joylashgan Atakama kosmologik teleskopi (AKT) yordamida koinotdan olingan eng “keksa” yorug‘lik nurlarini tadqiq qilgan Bruk universiteti olimlari koinotning yoshi haqiqatan ham 13,8 milliard yil atrofida ekanini ilmiy isbotlab berdi.
8. 6 766 yilda bir keladigan Neowise kometasi Yer yaqinidan uchib o‘tdi
Iyul oyida professional va havaskor astronomlar yana bir kamyob hodisaning guvohi bo‘ldi. Hisob-kitoblarga qaraganda, har 6 766 yilda bir marta Quyoshga yaqinlashadigan Neowise kometasi Yerga maksimal yaqinlikda uchib o‘tdi va butun dunyo bo‘ylab astrofotograflarning obyektivlari nishoniga aylandi.9. Grenlandiya muz qalqoni qayta tiklanmas darajada erib bo‘ldi
Afsuski, avgust oyida olimlar sayyoramiz iqlimi uchun nihoyatda salbiy holat bo‘lgan jiddiy bir ekologik masalani ma’lum qildi. Aytilishicha, Grenlandiya muz qalqonining erish darajasi qayta tiklab bo‘lmas nuqtadan o‘tib bo‘ldi va endi uni to‘xtatishning iloji bo‘lmas ekan. Dunyodagi eng katta oroldagi muzliklarning erish ko‘lami shu darajaga yetdiki, agar global iqlim isishi hozirning o‘zida, shu lahzada to‘xtasa ham, lekin endilikda Grenlandiya muzlarini avvalgi holatga qaytarib bo‘lmaydi. Achinarli ilmiy hisobot Ogayo universiteti ilmiy xodimlari tomonidan taqdim qilindi.10. Venerada hayot alomatlari
Ha, bu xabar ko‘pchilikni shoshirib qo‘ygan bo‘lsa-da, tafsilotlar baribir hafsalani pir qiladi. Chunki sentabr oyida shov-shuv ko‘targan sarlavhalarda olimlar Venerada hayot alomatlari aniqlanganini xabar qilgan bo‘lsa-da, aslida bu qo‘shni sayyorada qandaydir tirik mavjudotlar, hattoki bakteriyalar ham topildi, degani emas edi. Shunchaki uning qalin bulutlar bilan qoplangan atmosferasida hayot shakllanishi uchun zaruriy bo‘lgan aminokislotalarning tarkibiga kiruvchi modda aniqlandi.
11. Oyning Yerga qaragan tarafida ham suv borligi aniqlandi
Oyda suv mavjudligi bo‘lajak Oy missiyalarida astronavtlar uchun tadqiqot obyekti yoki hozircha “fantastika” turkumiga kiruvchi Oy ilmiy bazalarida yashovchilar uchun ichimlik suvi manbayi bo‘lishi mumkin. Shu paytga qadar Oyning qorong‘u chuqur daralarida va qutblarida muzlagan holdagi suv mavjudligi taxmin qilinar edi. Oktabr oyida NASA tarqatgan xabarda esa yo‘ldoshimizning bizga yuzlangan qismida ham suv aniqlangani aytildi.12. Koronavirusga qarshi vaksina
Butun insoniyatni yil davomida qiynagan koronavirus pandemiyasiga va nihoyat chek qo‘yilishiga umid uchqunlari paydo bo‘ldi. Noyabr oyi boshida koronavirusga qarshi 90 foizdan ziyod samaradorlikka ega bo‘lgan birdaniga ikkita vaksina haqida xabar tarqaldi. AQShning Pfizer va Moderna kompaniyalari ishlab chiqargan vaksinalarning samaradorligi mos ravishda 90 va 95 foiz deb e’tirof etildi. Vaksinalarning har biri soddalashtirilgan tartibda rasmiy ro‘yxatdan o‘tkazilgach, dekabrda ko‘plab mamlakatlarda emlash ishlari allaqachon boshlab yuborildi.13. Sun’iy intellekt oqsillar foldingi muammosini hal qilib berdi
Buyuk Britaniyaning sun’iy intellekt masalalari bilan shug‘ullanuvchi Deep Mind guruhi o‘zining Alpha Fold neyron tarmog‘ini qo‘llash orqali ilm-fanda, ayniqsa, molekulyar biologiya sohasida qariyb yarim asrdan beri yechilmayotgan muammoni hal qilishga kirishdi. Unda oqsillar foldingi bilan bog‘liq masala birinchi marta 87 va undan yuqori GDT aniqlikda hal qilindi. Bu o‘ta muhim ilmiy natija bo‘lib, ko‘plab kasalliklar, xususan, saratonni davolashda va farmatsevtikada keskin burilishlar yasashi kutilyapti.
Shuningdek, 2020-yilda qayd etilgan muhim ilmiy natijalar va fan-texnika yutuqlari haqida to‘xtalganda, ilk bora BAA davlati o‘zining Mars missiyasini uchirgani, uning ketidan Xitoy va AQSh ham Mars tomonga o‘z apparatlarini yo‘llagani, avstraliyalik olimlar tomonidan tabiatdagi eng uzun jonzot aniqlangani, yapon olimlari tomonidan esa materiya va antimateriyaning asimmetriyasi sababi topilganini va tarixda ilk bora xususiy kompaniya tomonidan astronavtlarni XKSga eltuvchi kosmik parvoz amalga oshirilganini ham eslab o‘tish joizdir.
Muzaffar Qosimov tayyorladi.
Izoh (0)