Lenin g‘oyalari Afrikada. Somalidagi qonsiz to‘ntarish tarixi

1969-yilgi Somali davlat to‘ntarishi 21-oktabrda Siad Barre boshchiligidagi Oliy inqilobiy kengashning o‘ta so‘l harbiy xizmatchilar yordamida Somali hukumatini qon to‘kishlarsiz qo‘lga kiritishi bilan sodir bo‘ldi. Barre boshchiligidagi tanklar bilan qurollangan Somali qo‘shinlari Mogadishoga bostirib kirib, hukumatning muhim binolarini egallab oldi va mamlakat mansabdorlarining iste’fosini talab qildi. 

Davlat to‘ntarishi prezident Shayx Muxtor Muhammad Husayn va bosh vazir Muhammad Egalning hukumatdan ketishiga, Barrening 21 yillik harbiy boshqaruviga hamda Somalida 1991-yilgacha hukm surgan marksistik-leninistik hukumatning o‘rnatilishiga olib keldi. Bu voqea Somali tarixida mamlakat to‘qqiz yil oldin 1960-yilda mustaqillikka erishganidan beri ko‘p marotaba urinishlardan so‘ng sodir bo‘lgan ikkinchi muvaffaqiyatli to‘ntarish bo‘ldi. “Daryo” ushbu qonsiz to‘ntarish haqida hikoya qiladi.

Tarixiy jarayonning yetilishi

Somali 1960-yilda mustaqillikka erishdi. Respublika hududini sobiq Italiya Somalisi va sobiq Angliya Somalisi tashkil etardi. Yangi respublikaning birinchi rahbarlari Somali Yosh ligasi bosh vaziri Muhammad Egal va prezident Aden Abdulla Usmon Daarlar edi.  Somali yaqindagina birlashtirilgan ikkita hududdan iborat bo‘lgani sababli mamlakat soliq, politsiya, huquqiy tuzilmalar va ma’muriy boshqaruv kabi ko‘plab jihatlarda yagonalikka ega emasdi.

1961-yilgi yangi konstitutsiya masalasida o‘tkazilgan referendumda ushbu farqlarning 90 foizdan ko‘prog‘i hal qilindi. Italiya va Buyuk Britaniyaning mustamlakachilik institutlarini birlashtirgan konstitutsiya mamlakatda parlament demokratiyasi tartibotini o‘rnatdi va o‘z navbatida, u yagona milliy o‘ziga xoslikni yaratishga qaratilgan edi.

Yangi konstitutsiyaning tasdiqlanganiga qaramay, Somali etnik, siyosiy jihatdan va klanlar o‘rtasida bo‘linib qoldi.  1961-yilda mamlakat shimolidagi inglizlar o‘qitilgan kichik armiya zobitlari isyon ko‘tardi, ammo isyon darhol bostirildi, bitta zobit o‘ldirildi.  Mamlakatdagi birinchi qonunchilik saylovlari 1964-yilda bo‘lib o‘tdi va unda Somali Yoshlar ligasi Milliy Assambleyadagi 123-o‘rindan 69 tasini qo‘lga kiritdi.  Parlamentdagi qolgan o‘rinlar 11 partiya o‘rtasida tasdiqlandi.  1967-yilda Somali Yosh ligasi (SYL) a’zosi, italiyalik ziyoli bosh vazir Abdirashid Ali Shermarke Somalining prezidenti etib saylandi.

1969-yil mart oyida har bir saylov okrugida o‘z nomzodlariga ega bo‘lgan yagona siyosiy partiya bo‘lgan SYL va yana 64 ta partiya ishtirokida yana bir qonunchilik saylovlari o‘tkazildi.  O‘sha paytdagi siyosiy partiyalar soni Somaliga xos bo‘lgan, chunki bu davrda mamlakatda juda ko‘plab klanlar va etnik guruhlar mavjud edi. Saylov jarayonlari o‘ta ziddiyatli o‘tdi va Somali Yoshlar ligasi parlamentda yanada ko‘proq ovozga ega bo‘ldi. Mamlakatda saylovda ro‘y bergan firibgarlik holatlari va korrupsiya haqidagi da’volar avjiga chiqdi va bu jarayon bilan bog‘liq zo‘ravonliklarda 25 dan ortiq odam o‘ldirildi.

Somaliliklar orasida SYLning boshqaruvi tobora avtoritar tus olmoqda, degan umumiy tushuncha paydo bo‘la boshladi. Bosh vazir Egal boshchiligidagi yangi tuzilgan hukumat firibgarlik va korrupsiya ayblovlarini deyarli e’tiborsiz qoldirdi va yetilib kelayotgan notinchlikka deyarli e’tibor qaratmadi. Ushbu keng qamrovli tartibsizlik va norozilik mamlakatda nosog‘lom siyosiy vaziyatni keltirib chiqardi. Aynan shu hol Siad Barre va boshqalar tomonidan oktabr to‘ntarishining amalga oshirilishiga yo‘l ochdi.

Sobiq italiyalik mustamlakachi politsiyachi va Darod klanining a’zosi general-mayor Siad Barre Somali armiyasi qo‘mondoni edi. 1960-yillarda armiya zobiti sifatida sovet maslahatchilari bilan bo‘lgan aloqalari tufayli u ashaddiy marksist va millatchi edi.

1969-yil 15-oktabrda Somalining postkolonial davrning ikkinchi prezidenti Abdirashid Ali Sharmarke avtomashinada mamlakat shimolidagi Las Anod shahridan chiqib ketayotganda o‘z qo‘riqchisi tomonidan avtomatik miltiq yordamida otib o‘ldirildi. Uning o‘rnini muvaqqat prezident shayx Muxtor Muhammad Huseyn egalladi.  To‘ntarish Sharmarkening dafn marosimidan bir kun o‘tib amalga oshirildi.

Davlat to‘ntarilishining sodir bo‘lishi

Voqea 1969-yil 21-oktabr kuni erta tongda sodir bo‘ldi. Tanklar bilan qurollangan Somali milliy qurolli kuchlari qo‘shinlari Oliy inqilobiy kengashning turli a’zolari tomonidan boshqariladigan Mogadishodagi bir necha strategik joylarni, shu jumladan, axborot vazirligi, Mogadishu radiostansiyasi, politsiya qarorgohi, Bosh vazir Egalning qasri va parlament binosini egallab oldi. Yirik mansabga ega amaldorlar o‘g‘irlab ketildi va qamoqqa tashlandi.

To‘ntarish paytida Somalining bir necha sobiq yuqori martabali siyosatchilari qo‘lga olindi, ular orasida sobiq prezident Aden Adde va sobiq bosh vazir Abdirizak Hoji Husaynlar ham bor edi. Ularning har ikkalasi ham hibsga olindi va 1973-yilgacha ozod qilinmadi. Bosh vazir Egal ham qamoqqa tashlandi, ammo u yakka tartibda saqlandi. To‘ntarish davomida binolari tortib olinishiga qaramay, politsiya harbiylarga qarshilik ko‘rsatmadi va hatto ular bilan hamkorlik qildi.  Somali politsiya kuchlari rahbari Jama Ali Korshel Oliy inqilobiy kengash raisining o‘rinbosari etib tayinlandi.

Mogadishu inqilobiy kuchlar qo‘liga o‘tganidan so‘ng radiostansiya to‘ntarish rahbarlarining motivlarini yetkazish vositasi bo‘lib xizmat qildi va jangovar musiqalar, jumladan, sherlar va otlar kabi bir necha yovvoyi hayvonlar tasvirlangan “Qiyomatning o‘limi yoki hayotning g‘alabasi” qo‘shig‘ini uzatishni boshladi. Barre to‘ntarish paytida radioda so‘zlagan birinchi nutqida eski tuzumga xos bo‘lgan korrupsiyasini qoraladi va o‘qimishli kishilarga qilingan zulmni tanqid qildi.

U, shuningdek, ag‘darib tashlagan hukumat nomaqbul ekaniga va korrupsiyaga botganiga qaramay, uning barcha a’zolari ham jinoyatchilar emas, balki u hozirgina ag‘darib tashlangan tizimning bir qismi bo‘lganini tan olganini tushuntirdi. Barre Oliy inqilobiy kengashi parlamenti va Oliy sudni tarqatib yubordi. Konstitutsiya ijrosini vaqtincha to‘xtatib qo‘ydi.

Inqilobdan so‘ng

1970-yilda, davlat to‘ntarishidan bir yil o‘tib, Siad Barre Somalini sotsialistik davlat deb e’lon qildi va mamlakatni “somalizatsiya qilish”ni boshladi. 25 kishilik Oliy inqilobiy kengash (mohiyatan harbiy xunta) to‘ntarishdan keyin davlat boshqaruvining barcha vazifalarini, shu jumladan, prezidentlik, Milliy majlis va Vazirlar kengashi faoliyatini o‘z zimmasiga oldi. Mamlakat nomi Somali Demokratik Respublikasi deb o‘zgartirildi va siyosiy tozalash amalga oshirildi: siyosiy partiyalar taqiqlandi, sobiq bosh vazir Egal va boshqa bir qancha siyosatchilar uzoq muddatli qamoq jazolariga hukm qilindi va dissidentlar ta’qib qilindi.

OIK (Oliy Inqilobiy Kengash) safida hokimiyat uchun kurash bo‘lib o‘tdi va oxir-oqibat Siad Barre Somalining yagona yetakchisiga aylandi.  “Inqilob otasi” deya nom olgan Salaad Gabeyre Kediye va armiyaning yuqori martabali polkovnigi Abdulqodir Dheel 1972-yilda otuvga hukm qilinib, qatl ettirildi.

Barre mamlakatni ilmiy sotsializm yo‘nalishi bo‘yicha boshqarishni boshladi va mamlakatda turli klanlarining roli va ta’sirini pasaytirish orqali Somalida umumiy milliy o‘ziga xoslikni yaratishga intildi.  Ko‘chmanchilar qishloq xo‘jaligi kommunalariga joylashtirildi, katta savodxonlik kampaniyasi o‘tkazildi, ayollarga ko‘proq huquqlar berildi va lotin yozuvi somali tilida foydalanish uchun rasman qabul qilindi. Sovet Ittifoqi tomonidan katta miqdordagi texnika va qurol-aslahalar bilan ta’minlanish tez orada Somalini Afrikadagi eng qudratli harbiy kuchga ega davlatlardan biriga aylantirdi. Barrening 21 yillik boshqaruvi davomida mamlakatda shaxsga sig‘inish avj oldi.

1976-yilda Oliy inqilobiy kengash tarqatib yuborildi va Barrening hukmronligi tobora totalitar tus oldi, Somalida inson huquqlarining buzilishi holatlari keng tarqaldi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Taraqqiyot Dasturi 2001-yilda “21 yillik Siad Barre rejimi Afrikadagi inson huquqlari bo‘yicha eng yomon ko‘rsatkichlardan biri edi”, deb yozdi.

Sovetlarning to‘ntarishga aralashuvi

Ushbu nazariyani tasdiqlovchi biron bir rasmiy dalil keltirilmagan bo‘lsa-da, Sovet hokimiyatining 1969-yildagi to‘ntarishiga aloqadorligi haqidagi gumonlar keng tarqaldi. O‘sha paytdagi postkolonial Somali davlati Sovet Ittifoqidan katta miqdordagi harbiy yordam, shu jumladan, transport vositalari, qurol-yarog‘ va boshqa texnik yordamlar oldi.  Bundan tashqari, minglab Somali harbiy zobitlari mamlakat harbiy akademiyalarida o‘qish uchun Sovet Ittifoqiga yuborildi.

Sovet Ittifoqi mamlakatda o‘zining ulkan dengiz bazasini saqlab qoldi. Ma’lumki, KGBning Mogadishodagi idorasi to‘ntarish to‘g‘risida oldindan xabardor qilingan va fitna uyushtirganlarning ba'zilari sovet odamlari bo‘lgan edi. Mitroxin arxivi hujjatlari va Kembrij tarixchisi Kristofer Endryuning yozuvlariga ko‘ra, to‘ntarishning asosiy me’morlaridan biri 1972-yilda qatl qilingan “Operator” taxallusli KGB josusi Salad Gabeyre Kediye bo‘lgandi.

Dilbar Ismatullayeva tayyorladi.