1969 йилги Сомали давлат тўнтариши 21 октябрда Сиад Барре бошчилигидаги Олий инқилобий кенгашнинг ўта сўл ҳарбий хизматчилар ёрдамида Сомали ҳукуматини қон тўкишларсиз қўлга киритиши билан содир бўлди. Барре бошчилигидаги танклар билан қуролланган Сомали қўшинлари Могадишога бостириб кириб, ҳукуматнинг муҳим биноларини эгаллаб олди ва мамлакат мансабдорларининг истеъфосини талаб қилди.
Давлат тўнтариши президент Шайх Мухтор Муҳаммад Ҳусайн ва бош вазир Муҳаммад Эгалнинг ҳукуматдан кетишига, Барренинг 21 йиллик ҳарбий бошқарувига ҳамда Сомалида 1991 йилгача ҳукм сурган марксистик-ленинистик ҳукуматнинг ўрнатилишига олиб келди. Бу воқеа Сомали тарихида мамлакат тўққиз йил олдин 1960 йилда мустақилликка эришганидан бери кўп маротаба уринишлардан сўнг содир бўлган иккинчи муваффақиятли тўнтариш бўлди. «Дарё» ушбу қонсиз тўнтариш ҳақида ҳикоя қилади.
Тарихий жараённинг етилиши
Сомали 1960 йилда мустақилликка эришди. Республика ҳудудини собиқ Италия Сомалиси ва собиқ Англия Сомалиси ташкил этарди. Янги республиканинг биринчи раҳбарлари Сомали Ёш лигаси бош вазири Муҳаммад Эгал ва президент Аден Абдулла Усмон Даарлар эди. Сомали яқиндагина бирлаштирилган иккита ҳудуддан иборат бўлгани сабабли мамлакат солиқ, полиция, ҳуқуқий тузилмалар ва маъмурий бошқарув каби кўплаб жиҳатларда ягоналикка эга эмасди.1961 йилги янги конституция масаласида ўтказилган референдумда ушбу фарқларнинг 90 фоиздан кўпроғи ҳал қилинди. Италия ва Буюк Британиянинг мустамлакачилик институтларини бирлаштирган конституция мамлакатда парламент демократияси тартиботини ўрнатди ва ўз навбатида, у ягона миллий ўзига хосликни яратишга қаратилган эди.
Янги конституциянинг тасдиқланганига қарамай, Сомали этник, сиёсий жиҳатдан ва кланлар ўртасида бўлиниб қолди. 1961 йилда мамлакат шимолидаги инглизлар ўқитилган кичик армия зобитлари исён кўтарди, аммо исён дарҳол бостирилди, битта зобит ўлдирилди. Мамлакатдаги биринчи қонунчилик сайловлари 1964 йилда бўлиб ўтди ва унда Сомали Ёшлар лигаси Миллий Ассамблеядаги 123-ўриндан 69 тасини қўлга киритди. Парламентдаги қолган ўринлар 11 партия ўртасида тасдиқланди. 1967 йилда Сомали Ёш лигаси (СЙЛ) аъзоси, италиялик зиёли бош вазир Абдирашид Али Шермарке Сомалининг президенти этиб сайланди.
1969 йил март ойида ҳар бир сайлов округида ўз номзодларига эга бўлган ягона сиёсий партия бўлган СЙЛ ва яна 64 та партия иштирокида яна бир қонунчилик сайловлари ўтказилди. Ўша пайтдаги сиёсий партиялар сони Сомалига хос бўлган, чунки бу даврда мамлакатда жуда кўплаб кланлар ва этник гуруҳлар мавжуд эди. Сайлов жараёнлари ўта зиддиятли ўтди ва Сомали Ёшлар лигаси парламентда янада кўпроқ овозга эга бўлди. Мамлакатда сайловда рўй берган фирибгарлик ҳолатлари ва коррупция ҳақидаги даъволар авжига чиқди ва бу жараён билан боғлиқ зўравонликларда 25 дан ортиқ одам ўлдирилди.
Сомалиликлар орасида СЁЛнинг бошқаруви тобора авторитар тус олмоқда, деган умумий тушунча пайдо бўла бошлади. Бош вазир Эгал бошчилигидаги янги тузилган ҳукумат фирибгарлик ва коррупция айбловларини деярли эътиборсиз қолдирди ва етилиб келаётган нотинчликка деярли эътибор қаратмади. Ушбу кенг қамровли тартибсизлик ва норозилик мамлакатда носоғлом сиёсий вазиятни келтириб чиқарди. Айнан шу ҳол Сиад Барре ва бошқалар томонидан октябрь тўнтаришининг амалга оширилишига йўл очди.
Собиқ италиялик мустамлакачи полициячи ва Дарод кланининг аъзоси генерал майор Сиад Барре Сомали армияси қўмондони эди. 1960 йилларда армия зобити сифатида совет маслаҳатчилари билан бўлган алоқалари туфайли у ашаддий марксист ва миллатчи эди.
1969 йил 15 октябрда Сомалининг постколониал даврнинг иккинчи президенти Абдирашид Али Шармарке автомашинада мамлакат шимолидаги Лас Анод шаҳридан чиқиб кетаётганда ўз қўриқчиси томонидан автоматик милтиқ ёрдамида отиб ўлдирилди. Унинг ўрнини муваққат президент шайх Мухтор Муҳаммад Ҳусейн эгаллади. Тўнтариш Шармаркенинг дафн маросимидан бир кун ўтиб амалга оширилди.
Давлат тўнтарилишининг содир бўлиши
Воқеа 1969 йил 21 октябрь куни эрта тонгда содир бўлди. Танклар билан қуролланган Сомали миллий қуролли кучлари қўшинлари Олий инқилобий кенгашнинг турли аъзолари томонидан бошқариладиган Могадишодаги бир неча стратегик жойларни, шу жумладан, ахборот вазирлиги, Могадишу радиостанцияси, полиция қароргоҳи, Бош вазир Эгалнинг қасри ва парламент биносини эгаллаб олди. Йирик мансабга эга амалдорлар ўғирлаб кетилди ва қамоққа ташланди.Тўнтариш пайтида Сомалининг бир неча собиқ юқори мартабали сиёсатчилари қўлга олинди, улар орасида собиқ президент Аден Адде ва собиқ бош вазир Абдиризак Ҳожи Ҳусайнлар ҳам бор эди. Уларнинг ҳар иккаласи ҳам ҳибсга олинди ва 1973 йилгача озод қилинмади. Бош вазир Эгал ҳам қамоққа ташланди, аммо у якка тартибда сақланди. Тўнтариш давомида бинолари тортиб олинишига қарамай, полиция ҳарбийларга қаршилик кўрсатмади ва ҳатто улар билан ҳамкорлик қилди. Сомали полиция кучлари раҳбари Жама Али Коршел Олий инқилобий кенгаш раисининг ўринбосари этиб тайинланди.
Могадишу инқилобий кучлар қўлига ўтганидан сўнг радиостанция тўнтариш раҳбарларининг мотивларини етказиш воситаси бўлиб хизмат қилди ва жанговар мусиқалар, жумладан, шерлар ва отлар каби бир неча ёввойи ҳайвонлар тасвирланган «Қиёматнинг ўлими ёки ҳаётнинг ғалабаси» қўшиғини узатишни бошлади. Барре тўнтариш пайтида радиода сўзлаган биринчи нутқида эски тузумга хос бўлган коррупциясини қоралади ва ўқимишли кишиларга қилинган зулмни танқид қилди.
У, шунингдек, ағдариб ташлаган ҳукумат номақбул эканига ва коррупцияга ботганига қарамай, унинг барча аъзолари ҳам жиноятчилар эмас, балки у ҳозиргина ағдариб ташланган тизимнинг бир қисми бўлганини тан олганини тушунтирди. Барре Олий инқилобий кенгаши парламенти ва Олий судни тарқатиб юборди. Конституция ижросини вақтинча тўхтатиб қўйди.
Инқилобдан сўнг
1970 йилда, давлат тўнтаришидан бир йил ўтиб, Сиад Барре Сомалини социалистик давлат деб эълон қилди ва мамлакатни «сомализация қилиш»ни бошлади. 25 кишилик Олий инқилобий кенгаш (моҳиятан ҳарбий хунта) тўнтаришдан кейин давлат бошқарувининг барча вазифаларини, шу жумладан, президентлик, Миллий мажлис ва Вазирлар кенгаши фаолиятини ўз зиммасига олди. Мамлакат номи Сомали Демократик Республикаси деб ўзгартирилди ва сиёсий тозалаш амалга оширилди: сиёсий партиялар тақиқланди, собиқ бош вазир Эгал ва бошқа бир қанча сиёсатчилар узоқ муддатли қамоқ жазоларига ҳукм қилинди ва диссидентлар таъқиб қилинди.ОИК (Олий Инқилобий Кенгаш) сафида ҳокимият учун кураш бўлиб ўтди ва охир-оқибат Сиад Барре Сомалининг ягона етакчисига айланди. «Инқилоб отаси» дея ном олган Салаад Габейре Кедие ва армиянинг юқори мартабали полковниги Абдулқодир Дҳеел 1972 йилда отувга ҳукм қилиниб, қатл эттирилди.
Барре мамлакатни илмий социализм йўналиши бўйича бошқаришни бошлади ва мамлакатда турли кланларининг роли ва таъсирини пасайтириш орқали Сомалида умумий миллий ўзига хосликни яратишга интилди. Кўчманчилар қишлоқ хўжалиги коммуналарига жойлаштирилди, катта саводхонлик кампанияси ўтказилди, аёлларга кўпроқ ҳуқуқлар берилди ва лотин ёзуви сомали тилида фойдаланиш учун расман қабул қилинди. Совет Иттифоқи томонидан катта миқдордаги техника ва қурол-аслаҳалар билан таъминланиш тез орада Сомалини Африкадаги энг қудратли ҳарбий кучга эга давлатлардан бирига айлантирди. Барренинг 21 йиллик бошқаруви давомида мамлакатда шахсга сиғиниш авж олди.
1976 йилда Олий инқилобий кенгаш тарқатиб юборилди ва Барренинг ҳукмронлиги тобора тоталитар тус олди, Сомалида инсон ҳуқуқларининг бузилиши ҳолатлари кенг тарқалди. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Тараққиёт Дастури 2001 йилда «21 йиллик Сиад Барре режими Африкадаги инсон ҳуқуқлари бўйича энг ёмон кўрсаткичлардан бири эди», деб ёзди.
Советларнинг тўнтаришга аралашуви
Ушбу назарияни тасдиқловчи бирон бир расмий далил келтирилмаган бўлса-да, Совет ҳокимиятининг 1969 йилдаги тўнтаришига алоқадорлиги ҳақидаги гумонлар кенг тарқалди. Ўша пайтдаги постколониал Сомали давлати Совет Иттифоқидан катта миқдордаги ҳарбий ёрдам, шу жумладан, транспорт воситалари, қурол-яроғ ва бошқа техник ёрдамлар олди. Бундан ташқари, минглаб Сомали ҳарбий зобитлари мамлакат ҳарбий академияларида ўқиш учун Совет Иттифоқига юборилди.Совет Иттифоқи мамлакатда ўзининг улкан денгиз базасини сақлаб қолди. Маълумки, КГБнинг Могадишодаги идораси тўнтариш тўғрисида олдиндан хабардор қилинган ва фитна уюштирганларнинг баъзилари совет одамлари бўлган эди. Митрохин архиви ҳужжатлари ва Кембриж тарихчиси Кристофер Эндрюнинг ёзувларига кўра, тўнтаришнинг асосий меъморларидан бири 1972 йилда қатл қилинган «Оператор» тахаллусли КГБ жосуси Салад Габейре Кедие бўлганди.
Дилбар Исматуллаева тайёрлади.
Изоҳ (0)