Zimbabvening sobiq prezidenti Robert Mugabe vafot etdi. Nomi chiqqan afrikalik diktator haqida nimalarni bilamiz?

Robert Mugabe qanday qilib hokimiyat tepasiga kelgan?

Mugabening asli kasbi o‘qituvchi, 1960-yillardan siyosatga aralasha boshlagan. O‘sha vaqtlarda Zimbabve Buyuk Britaniyaning o‘z-o‘zini boshqaruvchi mustamlakasi edi va segregatsiya (qora tanlilarni ajratib qo‘yish) siyosatini yurgizuvchi oq tanli ozchilik hukumati tomonidan boshqarilardi.

1960-yillar oxiridan to 1979-yilga qadar mamlakat mustaqillik uchun urushni boshdan kechirgan, shu vaqtda ikki milliy partiya maydonga chiqqan. Mugabe ulardan biri — “Zimbabvening Afrika milliy ittifoqi” (ZAMI) yetakchisi edi. 1980-yili Zimbabve mustaqillikka erishganidan so‘ng, ZAMI parlament saylovlarida g‘olib chiqqan, Mugabe esa bosh vazir lavozimini egalladi. Oradan yetti yil o‘tib, 1987-yili u mamlakat konstitutsiyasiga o‘zgartirish kiritib, bosh vazir lavozimini bekor qildi, o‘zini esa prezident deb e’lon qiladi (keyinchalik u prezident saylovlarida besh marta g‘olib chiqqan).

Mugabe yaxshi prezident bo‘lganmi?

Mugabe hokimiyat tepasiga kelgan vaqtda Zimbabve iqtisodiyoti Afrikada eng qudratlilaridan biri edi. Hozir esa jahonning eng qashshoq 30 mamlakatidan biri. Biroq mustaqillikning va Mugabe hukmronligining ilk yillari zimbabveliklar o‘z rahbaridan norozi bo‘lmagan. Bunga bir necha sabab bor.

Mugabe legitim parlament saylovi yakunlariga ko‘ra bosh vazirga aylangan. U inqilob ramzi va nafaqat Zimbabveda, balki undan tashqarida ham yaxshigina obro‘-e’tiborga ega edi. Bundan tashqari, barqaror iqtisodiyotga ega mamlakat rahbariga aylangach, u ijtimoiy sohaga katta e’tibor qaratgan: uning hukmronligining dastlabki 10 yilida ta’lim va sog‘liqni saqlashga ajratilgan xarajatlar uch barobarga oshgan.

Umuman olganda, Mugabe siyosiy nuqtai nazardan so‘l qanot vakili edi: u eng kam ish haqi miqdorini belgilagan, yangi ish o‘rinlari yaratilishini rag‘batlantirgan, kreditlar bo‘yicha stavkalarni cheklagan.

Biroq 2000-yilning boshida mamlakatda inqiroz boshlanib, 2008-yilda u o‘z cho‘qqisiga chiqdi. O‘shanda Zimbabve tashqi qarzi yalpi ichki mahsulot (YIM)ning 131 foizini tashkil etdi, YIMning o‘zi esa 18 foizga qisqardi. 2008-yil oxiriga borib inflyatsiya darajasi oyiga 79 milliard foizga yetdi; narxlar har 24 soatda ikki barobarga oshardi.

2009-yili Mugabe milliy valyuta — Zimbabve dollaridan voz kechishga majbur bo‘lgan va hisob-kitoblar uchun AQSh dollari va Janubiy Afrika Respublikasi (JAR) randidan foydalanishga o‘tilgan. Shundan beri mamlakat YIMining hajmi 2016-yilda salkam 0 darajagacha tushgan bo‘lsa-da manfiy ko‘rsatkichgacha pasaygani yo‘q. Hozir esa Zimbabveda yana yangi inqiroz yuz berishi ehtimoli borligi aytilmoqda.

Nima uchun mamlakatda bunday jiddiy inqiroz yuz bergan? Mugabe yana qanday ishlari bilan mashhur?

Mugabe Zimbabvedan oq tanli fermerlarni haydagani bilan tanilgan. Aynan mana shu “tezkor yer islohoti” Zimbabvedagi inqirozning asosiy sababi hisoblanadi.

Zimbabve o‘z mustaqilligini e’lon qilgan vaqtda, ya’ni 1980-yilda mamlakatdagi ekin maydonlarining 80 foizi 5 foiz oq tanli aholi qo‘lida edi. Yerlarni qayta taqsimlash inqilobning asosiy shiorlaridan biri bo‘lgan, biroq Buyuk Britaniya bilan imzolangan kelishuv bunday islohot o‘tkazilishini 10 yilga kechiktirgan edi. Davlatga majburiy tartibda sotilishi shart bo‘lgan fermalarning dastlabki ro‘yxati 1990-yillarning boshiga kelibgina tuzilgan.

2000-yili qora tanli aholi oq tanlilarga tegishli bir necha fermalarni egallab olgan; sud aholining bu harakatlarini noqonuniy deb topgan. Bunga javoban Mugabe oq tanlilarni “davlat dushmani” deb atab, “tezkor agrar islohot” o‘tkazilishini e’lon qilgan. Keyingi uch yil ichida 4300 ta ferma 127 mingdan ziyod qora tanli dehqonlar qo‘liga o‘tgan. Mustamlakachilarning avlodlari mamlakatdan ommaviy ravishda qochishni boshlagan, yerlarning yangi xo‘jayinlarida esa fermerlik qilish bo‘yicha zarur bilim va ko‘nikma yo‘q edi. Oqibatda hosildorlik pasaygan, Zimbabve chet eldan oziq-ovqat sotib olishga majbur bo‘lgan.

Shunga qaramay, Mugabe yer islohotidan voz kechmadi. 2017-yilga kelib, uning so‘zlariga ko‘ra, oq tanli aholi ixtiyorida bor-yo‘g‘i 73 ta ferma qolgan edi, xolos.

Voris sifatida ko‘rilgan uning xotini qanday ishlari bilan mashhur?

Aftidan, aynan Greys Mugabening siyosiy xohish-istagi sababli mazkur to‘ntarish yuz berdi. Bungacha u, asosan, o‘zining isrofgarchiligi (bu “fazilati” sharofati bilan u Gucci Greys laqabini orttirgan) va o‘zini munosib tuta bilmasligi bilan tanilgan edi. 2017-yil avgustida Greys Mugabe janubiy afrikalik model Gabriella Enjelsni urgan edi. Hodisa Yohannesburgdagi mehmonxona nomerida yuz bergan — model bu yerda Greysning o‘g‘illari bilan birga bo‘lgan. Enjelsning so‘zlariga ko‘ra, Zimbabve prezidentining xotini xonaga bostirib kirib, u yerda kim bo‘lsa hammani savalay ketgan; modelning peshanasi yorilgan. Qiz Greys Mugabeni tajovuzda aybladi, biroq Zimbabve birinchi xonimi sudga kelmadi — u JAR tomonidan taqdim etilgan diplomatik daxlsizlikdan foydalanib, vataniga qaytib ketgan.

Mugabe qanday qilib uzoq vaqt hokimiyatni o‘z qo‘lida saqlab tura oldi?

Oddiy — muxolifatni shafqatsizlik bilan jazolash va saylov natijalarini soxtalashtirish orqali. Bosh vazirga aylangach, Mugabe “Beshinchi brigada” nomli maxsus bo‘linma tuzgan, uning a’zolari 1987-yilga qadar muxolifatdagi “Zimbabvening Afrika xalq ittifoqi” (ZAXI) partiyasining 20 mingga yaqin a’zolari va tarafdorlarini hibsga olib, yo‘q qilgan. Ish ikki partiyaning birlashuvi va Zimbabvening bir partiyali mamlakatga aylanishi bilan yakuniga yetgan.Yillar o‘tishi bilan Zimbabvedagi saylovlarning erkinligi kamayib bordi, deydi Illinoys (AQSh) universiteti tarix professori Tereza Barns. Qoidabuzarliklar bo‘yicha eng mashhur saylov 2008-yilgisi hisoblanadi. O‘shanda muxolifatchi Morgan Svangirai prezident saylovining birinchi turida g‘alaba qozongan, biroq tarafdorlariga uyushtirilgan ketma-ket hujumlar sabab ikkinchi tur arafasida o‘z nomzodini saylovdan olgan. U o‘shanda “hokimiyatga erishish yo‘lida odamlarning o‘ldirilishi”ga jim qarab tura olmasligini aytib o‘tgan edi.

Mugabe saylovning ikkinchi turida 85,5 foiz ovoz olgan — bu o‘sha vaqtda mamlakatda aqlbovar qilmas dahshatli giperinflyatsiya yuz berayotgan vaqtda qayd etilgan natija edi.

 

Mugabeni hammayoqda mana shunday yomon odam deb hisoblashadimi?

Afrikada Robert Mugabeni hali ham ozodlik uchun kurash timsoli sifatida qadrlaydiganlar bor. U aksariyati o‘zi kabi o‘tmishda mustaqillik uchun kurashgan prezidentlar bilan yaqin munosabatda bo‘lgan.

Zimbabve prezidentining G‘arb bilan munosabatlari yaxshi emasligi tushunarli hol. 1990-yillar oxirida AQSh va Yevropa Ittifoqi Mugabe tuzumiga qarshi sanksiyalar joriy etgan, Xalqaro valyuta jamg‘armasi, Jahon banki va G‘arbdagi boshqa donorlar Mugabeni iqtisodiyotni qulatganlikda ayblab, moliyaviy yordamni to‘xtatgan. Bunga javoban, u AQSh va Buyuk Britaniyaning fikri bilan hisoblashish niyati yo‘qligini bildirgan. “Meni bu lavozimga tayinlagan Parvardigorgina undan meni olishi mumkin! MDK (Zimbabvedagi muxolifatchi partiya) ham, britaniyaliklar ham meni bu lavozimdan ololmaydi”, — degan edi u 2008-yilgi saylovlar arafasida.

Mugabe harbiy to‘ntarishdan so‘ng nima qildi?

Davolandi. Qanday kasallikdan davolangani noma’lum. Biroq Zimbabvening prezidenti Emmerson Mnangagvaga Robert Mugabe Singapurda davolanayotgani, sog‘lig‘i yomonlashgani va keksaligi sabab yurolmay qolgani haqida ma’lum qilgandi.