Keyingi yillarda Tojmahal kun davomida turli tusga kirishi haqida turli faktlar paydo bo‘ldi va bu masalaga qiziqish ortib bormoqda. Hindiston hukumati Tojmahalning asl rangini aniqlay olsa, uning qadimiy rangini qayta tiklashga tayyor. Tojmahalni odatda oq rangda deb bilishadi va suratlarda ham oq rangda ko‘rinadi, deyiladi Turon 24 xabarida.
Oq rangning yigirmadan ko‘p turi bor. Tojmahal albatta o‘shalardan birida, ammo qaysi tusda? Sutrangmi? Tuxumrangmi? Yoki marvarid tusdami?
“Bu jonsiz binoning o‘zgaruvchanligi haqida gapirish g‘alati tuyulishi mumkin, ammo har safar Tojmahalni ko‘rganingizda u boshqacha tusda ko‘rinadi, – deb yozgan edi 2006-yilda The Wall Street jurnali.
– Uning oq marmar rangi kunning har bir qismida o‘zgarib turadi: saharda pushti, kunduzi sutday oq, tungi oy yorug‘ida esa oltinrang bo‘lib ko‘rinadi”.
Rang ham miqdor jihatidan farq qiladi. Turistlar uzoq vaqtdan beri Tojmahalning o‘zgaruvchanligini kuzatishadi. 17-asr yodgorligi eski roman sahifalari kabi asta-sekin sarg‘ayib bormoqda.
“Tojmahal asta-sekinlik bilan ohorini yo‘qotayapti, yaqinda aniqlangan faktlar esa ushbu yodgorlikning kelajagi haqida jiddiy bosh qotirishga majbur qiladi. Tojmahalning tashqi devorlari va gumbazi oq marmar bilan qoplangan bo‘lib, u quyoshli kunda ko‘zni qamashtiradigan darajada oppoq tusga kirsa, botayotgan quyosh nurida qip-qizil tus oladi, tunda esa oyning kumush shu’lasini aks ettiradi”, – deb yozgan edi Travel Ask nashri.
Tojmahal qurilishida oq marmardan foydalanilgan va 1980-yillarda havo ko‘proq ifloslana boshlagandan so‘ng u yarqiroqligini yo‘qota boshladi. Uning yarqiroqligini tiklash uchun hukumat 2008-yildan beri yodgorlikning ustki qismini sovunlab yuvdirmoqda. Ba’zi joylarga qora marmar o‘rnatildi; orqa tomoni Xronomus kalligrafiyasida bo‘yab chiqildi. Biroq bu harakatlar Tojmahal nursizlanishining oldini olish yoki kechiktirish uchun juda kamlik qiladi.
Tojmahal to‘rt tarhli, uch qavatli, besh gumbazli qilib, 104×104×7 metrli marmar supa ustiga qurilgan. To‘rt burchagidagi balandligi 45 metr bo‘lgan ingichka minoralar maqbaraga salobat bag‘ishlab turadi. Devorlari oq marmar bilan qoplangan, turli rangdagi qimmatbaho toshlardan qadama naqshlar ishlangan.
Asl rangni aniqlash usullari
Ushbu o‘zgarishlardan keyin Oliy sud shu yil boshida Hindiston arxeologik tekshiruv boshqarmasi va bu ishlarga loqayd bo‘lgan Uttar Pradesh shtati hukumatidan kompensatsiya so‘radi. Ko‘p vaqt o‘tmay Madaniyat va atrof-muhit birlashmasi vaziri Mohesh Sharma Tojmahalning haqiqiy rangini aniqlash uchun “ilmiy uslub”dan foydalanishlarini aytdi.
“Bizda yodgorlikning yuz yillar oldin olingan o‘ziga xos fotosuratlari bor. Ayni paytda bu o‘zgarishlarni aniqlash uchun eski rasmlar yodgorlikni tozalashdan keyin olingan suratlar bilan taqqoslanadi”, – deydi Sharma iyun oyida Times of India nashriga bergan intervyusida.
Ammo bir narsa unutildiki, eski suratlarning 90 foizi oq-qora rangda. Eng qadimgi fotosurat 1865-yilda olingan, rangli fotosuratlar esa ancha yangiroqdir.
Hindiston fotoarxivi jamg‘armasi raisi Aditya Aryaning “Arxa” jurnalida yozishicha, “haqiqiy rangni qora va oq rangli fotosuratlardan aniqlash mumkin emas”.
Suratlarning oq-qora kameralarda olingani muammoning markazida turadi. “Qadimgi oq-qora filmlar obyektlarning yorqinligini ushlab turishi mumkin edi, xolos”, – deya tushuntirdi Arya. Tasmadagi kumush zarralar nurga ta’sirchandir. Ular ta’sir qiladigan yorug‘lik kuchiga qarab, kulrang va qora ranglarning nozik farqlarini namoyon qiladi. Obyektning yorqinroq bo‘lishi uning rangidan qat’iy nazar filmni quyuq tasvirda ko‘rsatadi.
“Shunday qilib, Makrana marmarining ranglari oq-qora rangdagi fotosuratlardan birortasida olinmagan bo‘lardi”, – deydi Arya.
Hindistondagi Times gazetasining xabariga ko‘ra, Sharma va uning jamoasi ranglar stereoskopiyasidan foydalanadi, bunda Viktoria-era uslubi tasvirlarda chuqurlik sezgisini kuchaytirib berishi mumkin. U binokulyar ko‘rinish fenomeniga asoslanadi, bunda hayvonlarning ko‘rish aniqligini tasavvur qilish uchun ikki ko‘zdan qanday foydalanishi tushuntiriladi.
Ikkala ko‘zimiz ham bir necha santimetrdan chetdagi narsalarni ko‘radi. Miyada ikki nuqta bitta tasvirga birlashadi. Stereoskop xuddi shu qoida asosida ishlaydi. Obyektiv yordamida yengil gorizontal joy almashinuvda ikkita surat olinadi. Qurilmaga kirganingizda, rasmdagi obyektning 3D replikasini ko‘rasiz. Shu ma’noda, stereoskop dastlabki 3D tasvirlash qurilmasi hisoblanadi.
Kromskop usuli yordamida aniqlash
Oq-qora tasvirli kamera orqali fotosuratlar ishlash esa qadimgi va urfdan qolgan usul. Frederik Yujin Ayvs tomonidan ishlab chiqilgan bir versiyada oq-qora nuqtalar rangliga aylantirilgan. Bunda oddiy yorug‘lik o‘rniga tasvirlar qizil, ko‘k va yashil nur ostida alohida-alohida yaratiladi. Bu versiya “kromskop” deb atalgan. “Kromskop” maxsus asbobida 6 ta fotosurat birlashtirilganda, oq-qora tasvirning rangli nusxasi paydo bo‘ladi. “Buning sababi biz ko‘rgan uch xil rangning yaxlit holda bir nuqta orqali ko‘rinishidir”, – deb aytib o‘tadi Hindiston ilmiy tadqiqot institutining fizigi, professor Pavon Kumar The Wire’ga bergan intervyusida.
“Agar shisha yoki plastikda oq-qora shaffoflik bo‘lsa, qizil, ko‘k va yashil ranglar bilan birlashtirilganda kromskopda to‘liq rangli tasvirni ishlash mumkin. Osmon ko‘k rangda, daraxt yashil rangda ko‘rinadi, lekin qayta ishlashda ranglar uyg‘unligida xato va kamchiliklar kuzatilmoqda”, – deya fikrini yakunlaydi janob Kumar.
“Rangli fotografiyadan foydalanish unchalik yaxshi emas, chunki uning texnologiyasi bo‘yoqlarga tayanadi. Ko‘p bo‘yoqlarning esa kislorodga, namlikka va ultrabinafsha nurlarga ta’sirchanligi kuchli bo‘ladi. Ranglarni baholash uchun bu usul bir qator muammolarni keltirib chiqaradi. Suratlar ko‘pincha fotografning subyektiv fikrining namunasidir. Eng muhimi estetik jozibadorligiga urg‘u qaratishimiz kerak“, – deya ta’kidladi Visva Bharati universiteti professori Arpan Mukerji.
Hindiston geokimyo ilmiy instituti tadqiqotchisi Sambudha Mishraning The Wire nashriga bergan intervyusiga ko‘ra, “Maqbaradagi marmar sirtini kislota yordamida tekshirib ko‘rish marmarlarning haqiqiy rangini aniqlashning eng oson usuli bo‘ladi”.
Bu borada hind tadqiqotchilari va mutasaddilari hanuz izlanishmoqda. Tojmahal Hindistonning eng ko‘p turist tashrif buyuradigan yodgorliklaridan biridir. Yodgorlik UNESCO’ning muhofaza qilinadigan madaniy obyektlar ro‘yxatiga kiritilgan.
Tojmahalning “nozik” tarixi
Tojmahal boburiy shoh Shohjahon tomonidan uning suyukli xotini, 14-farzandini dunyoga keltirish paytida vafot etgan Mumtoz Mahalga atab qurilgan qasr ekani aytiladi. BBC nashri Hindistonda 2014-yilda namoyish qilingan spektakl tarixiy voqeani butunlay boshqacha talqin qilganini yozadi. “Shohjahon va Mumtoz Mahal tarixiga bag‘ishlangan asarda sevishganlar orasida hammasi risoladagidek bo‘lmagani va Tojmahal qurilishining boshqa sababi bo‘lishi mumkinligiga ishora qiladi. Hamma uni sevgi, muhabbat qasri sifatida biladi. Lekin u aybdorlik hissi tufayli bunyod qilingan emasmikan?” – deb yozilgan BBC’dagi maqolada.
Londonda yashovchi dramaturg va xalqaro masalalar bo‘yicha tahlilchi Dilipp Hironing ingliz tilida yozilgan dramasida Tojmahal aslida aybdorlik hissi bilan qurilgani ko‘rsatib berilgan. “Qarama-qarshiliklar mening asarimda harakatlantiruvchi kuch sanaladi, – deydi janob Hiro BBC’ga. U sevishgan juftlik o‘rtasida paydo bo‘lgan muammolarni tadqiq qiladi. “Qo‘pol qilib aytganda, bu go‘zallikni va boshqalarni madh qilgan maishiy drama emas, balki oliy hokimiyatga – toj-u taxtga erishish haqidagi o‘yindir”, – deydi janob Hiro.
Lekin tarixiy faktlar Mumtoz Mahalning XVII asr hind siyosatida katta o‘rin tutganini tasdiqlaydi. Hozircha bu jihat tadqiq etilgan emas. Tojmahal “sevgi va sadoqatga qo‘yilgan yodgorlik” deya e’tirof etiladi.
Ma’lumot uchun: Tojmahalni 1631—1652-yillarda Agra shahri yaqinidagi Jamna daryosi bo‘yida Shohjahon suyukli xotini Arjumandga (Mumtoz Mahal begim, Mumtoz Bibika Ravza nomlari bilan mashhur bo‘lgan) atab uning vafotidan so‘ng qurdirgan. Keyinchalik o‘zi ham shu yerga dafn qilingan. Maqbara turk me’mori Muhammad Isoxon afandi boshchiligida bunyod etilgan. Loyiha me’mori Usto Ahmad Lahori hisoblanadi.
Maqolani “Gulfnews.com” materiallari asosida Xurshid Serobov tayyorlagan.
Izoh (0)