O‘zbekiston samolyotlar muzeyi: Yerga ko‘milgan osmon

Jahonda samolyot ishlab chiqaruvchi davlatlar uncha ko‘p emas. O‘zbekiston ulardan biri edi. Ammo 2012-yili Chkalov nomidagi birlashma yopilib, temir yo‘lchilarga topshirildi, nomi esa Toshkent mexanika zavodi deb o‘zgartirildi. O‘sha yili zavod fasadidan “TAPOiCh” yozuvi va Il-76 samolyoti maketi olib tashlandi.

Lekin shu paytga qadar respublika bo‘ylab kamyob texnika namunalari sochilib ketibdi. Ular orasida shu yerda ishlab chiqarilganlari ham, turli sabablarga ko‘ra mamlakatga olib kirilganlari ham bor. Ular sekinlik bilan ochiq osmon ostida zang bosib, temir-tersakka topshirilmoqda.

Citizen nashri besh yildan buyon ushbu texnikani bir tom ostida birlashtirishga va samolyotlar muzeyini tashkil etishga urinayotgan Abror Sotimov bilan suhbat qurdi.

Xalq merosi

“Bir shaharda Yak-40 ning qoldiqlari yotibdi. Bu samolyot hech kimga kerak emas, u — bosh og‘rig‘i”, — deydi Abror Sotimov, “O‘zbekiston havo yo‘llari”ning sobiq xodimi va aviatexnik. U besh yildan beri muzey tashkil etmoqchi bo‘ladi, ammo harakatlari muvaffaqiyatsiz yakunlanadi.

U ko‘p ish qildi: imzolar to‘pladi, mamlakatda mavjud texnika haqida ma’lumot to‘pladi, ijtimoiy tarmoqlar orqali odamlarni jalb qildi, advokat va yuristlardan yordam oldi. Axborot to‘plashga oddiy odamlar ham, aviatsion soha mutaxassislari ham yordam berdi. Ammo u hamisha rad javobini olib keldi.

“Samolyot turgan hudud bir necha marotaba bir tashkilotdan boshqasiga o‘tgan, — so‘zida davom etadi Sotimov, — va har bir yangi xo‘jayin uni qayerga yo‘qotishni bilmaydi. Oxirgi xo‘jayin qurilish firmasi bo‘ldi, u hududda prokuratura uchun yangi bino quradi. Hozir ular hududga yondosh kollej rahbariyatidan samolyotni olib tashlashni talab qilmoqda.

Bu haqda bilib qolib, tuman hokimiga murojaat etib, samolyotni muzey uchun qutqarib qolmoqchi bo‘ldim. Hokim meni tingladi, so‘ng qoldiqlarni shunchaki berib yubora olmasligini aytdi. Ular — xalq mulki, xalq esa hokim samolyotni qayerga yo‘qotganini so‘raydi. Bunga javoban vaziyatni bilishimni, samolyotni Olmaliqdagi An-12 ning taqdiri kutayotganini aytdim — uni qismlarga bo‘lib tashlashgan edi.

Hokim ideologiya bo‘yicha ma’ruza o‘qib ketdi: go‘yoki sovet davrida ishlab chiqarilgan samolyotdan muzeyda foydalanish mumkin emas ekan, axir kelajak avlod SSSR kuchliroq bo‘lgan deb o‘ylaydi. Ideologiya haqida gapirib bergach, u samolyot hech kimga kerak emasligini ro‘y-rost aytdi. Lekin uni olib ketmoqchi bo‘lsam, bu shaharga himmat ko‘rsatishim kerak ekan. Masalan, bolalar maydonchasi qurib berish yoki 15 ta bolalar bog‘chasini ta’mirlab berishim kerak ekan. Temir-tersak sifatida 18 million so‘m turadigan samolyot uchun hokim menga qariyb milliard so‘m turadigan ikkita loyiha taklif etdi.

Buni qila olmasligimni aytganimda u samolyotni topshirish haqida iltimosnoma yozishimni, u jamoat tashkilotlariga topshirilishini aytdi. Ya’ni masala boshi berk ko‘chaga tiqib qo‘yildi. Samolyotni temir-tersak sifatida sotib olish taklifiga esa javob bermadi.

Yo‘qotilgan meros

O‘zbekistonda aviatsiya sohasi tarixi 1941-yildan boshlanadi — o‘shanda Ximkidagi Chkalov nomli zavod zudlik bilan front ortiga, Toshkentga evakuatsiya qilingan edi. Ikki oydan so‘ng u yerda Li-2 harbiy-transport samolyotlari yig‘ila boshlandi. U 1954-yilgacha ishlab chiqarildi, shu davr ichida 5 mingdan ortiq samolyot yetkazildi.

Yil sayin korxona yangi modellar chiqardi, rivojlanib bordi. 1960-yillarda u jahonning eng qudratli aviasoz zavodlari o‘nligiga kirdi. Lekin 1991-yili SSSR tarqalib ketdi, bu kabi barcha aviatsion korxonalar ham tarqalib ketdi. TAPOiCh ko‘p yillar arang tirikchilik qildi, va nihoyat 2012-yili tugatildi.

“Chkalov” o‘tmishning bir bo‘lagiga aylandi, lekin o‘zidan iz qoldirdi: O‘zbekiston zaminida “temir qushlar” qoldiqlarini ulkan miqdorda topish mumkin. Nafaqat zavodda ishlab chiqarilgan, balki egasiz yotgan boshqa samolyotlarga ham e’tibor qaratilsa, bunday kolleksiya turistlar uchun juda qiziqarli bo‘lishi mumkin. Harbiy yo‘nalishdagi tarixiy muzeylarga bo‘lgan talab hamisha yuqori bo‘lgan. Asosiysi — imkoniyat berish.

Aviatsiya muzeyi — real mavzu. U fuqarolarimizga ham, chet ellik turistlarga ham qiziq bo‘ladi. masalan, Vashingtondagi havoda uchish va astronavtika milliy muzeyi yiliga 7 milliondan ortiq odamni qabul qiladi. Qiyos uchun, jahonning eng yirik muzeylaridan biri — Britaniya muzeyiga ham shuncha odam keladi.

Polsha hudud jihatdan bizdan 100 000 kvadrat kilometrga kichichkroq, ammo jahondagi eng yirik aviatsiya muzeylaridan biriga ega. U juda zarur emas — arxitekturasi tufayli mamlakatga juda ko‘p turistlar keladi. Ammo polyaklar nafaqat muzeyni risoladagidek saqlaydi, balki muntazam ravishda kolleksiyani to‘ldirib boradi. Natijada oxirgi yillarda Kbela aviatsiya muzeyi Polshadagi eng turistlar ko‘p keladigan obyektlardan biriga aylandi.

MDHdan misol qidiradigan bo‘lsak, bu Moninodagi Rossiya harbiy-havo kuchlari markaziy muzeyidir. Har yili u yerga 150 ming kishi tashrif buyuradi. Albatta, muzeylar kuchli iqtisodiyotga sohib mamlakatlarda joylashganini esdan chiqarmaslik kerak, ular kolleksiyani asrab-avaylashga mablag‘ va imkon topa oladi. Lekin baribir O‘zbekistonda noyob eksponatlar bor, ular ko‘p mehmonlarni qiziqtira oladi”.

Merosni yo‘q qiluvchilar

Davlatda ochiq osmon ostida zanglab yotgan texnikani parvarish qilish fikri tug‘ilmagan bo‘lsa ham, bu fikr jamiyatning ayrim a’zolarida tug‘ildi. Bunga asosan sohada ishlagan odamlar qiziqdi. Abror Sotimov Virtual qabulxonaga murojaat etib, o‘z g‘oyasini tushuntirib berdi va yordam so‘radi. Tasdiq olindi, murojaat esa “O‘zbekiston havo yo‘llari”ga yuborildi.

“Ochig‘ini tan olaman, — deydi Sotimov, — bundan xursand emasdim. Chunki oldin men bu tashkilotga ikki marta murojaat etganman. Birinchi marta xatim yo‘qolib ketdi. Ikkinchi marta bosh direktor qo‘liga yetib bordi. O‘shanda menga aviakompaniya bu loyihani amalga oshira olmasligini, u qiziq ham emasligini aytishdi. Shu bilan men MAKdan yordam olishdan umid uzdim”.

***

Muzeylar turizmning asoslaridan biridir. Agar arxitektura inobatga olinmasa, aynan muzeylar turistlarni davlatning madaniyati va tarixi bilan tanishtiradi. Aynan shuning uchun ham ular yaratiladi.

Agar davlat O‘zbekistonni Markaziy Osiyoning asosiy turistik markaziga aylantirishni istasa, bunday g‘oyalarni e’tiborsiz qoldirib bo‘lmaydi.