Ekspert Yuliy Yusupov Valyuta bozori liberalizatsiyasi masalasida mushohada yuritadi. Ekspert fikrlarini Uz24 nashri yoritdi.
“Bizga shok terapiyasi kerak” (Aleksandr Davletov) bayonotini e’tiborsiz qoldira olmayman. Muallif o‘zini liberalizatsiya tarafdori deya ta’kidlashiga qaramasdan, u keltirib chiqaradigan oqibatlar tufayli uni o‘tkazmaslik yaxshiroq ekanligini ma’lum qiladi.
Muallif fikricha, valyuta bozori liberalizatsiyasi quyidagi qo‘rqinchli oqibatlarga olib kelishi mumkin:
- Erkin bozor kursi bir dollarga 10 500 so‘mgacha oshib ketadi;
- YaIM o‘sishi sekinlashadi yoki to‘xtab qoladi;
- Inflyatsiya va ishsizlik hajmi ikki xonali raqamlarga yetadi.
Maqolada bularning barchasi “shok terapiyasi” termini qo‘llanilgan holda yoritilgan.
Eng oddiysi — inflyatsiyani ko‘rib chiqishdan boshlaymiz. O‘zbekistonda xaridlarni amalga oshiruvchi, rasmiy statistikaga ishonmagan istalgan fuqaro, inflyatsiya hech qanday liberalizatsiyasiz ham ikki xonali raqamga (ya’ni o‘n foizdan ortiq) teng ekanligini biladi. Rasmiy statistikaga esa ishonish yaramaydi. Chunki u nafaqat sog‘lom aql, balki o‘z-o‘ziga ham ziddir. Shuning uchun inflyatsiyani ikki xonali raqamga yetkazish xavfi ma’nosiz — biz allaqachon mazkur bosqichdamiz.
Valyuta bozori liberalizatsiyasi inflyatsiyani yanada kuchaytirish-kuchaytirmasligi esa boshqa masala. Bu import mahsulotlarining narxlari oshgan taqdirdagina yuz berishi mumkin. Biroq bugungi kunda import mahsulotlarining katta qismi bozor (“qora” yoki “birja”) kursida sotilmoqda. Istalgan bozor liberalizatsiyasida muvozanat qiymati (muvozanat kursi) rasmiy narx (kurs) va norasmiy bozorlardagi narx (kurs) o‘rtasida belgilanadi. U norasmiy bozor narxlaridan yuqori bo‘la olmaydi. Bu iqtisodiyot qonunidir. O‘ylashimcha, hozir muvozanat nuqtasi “qora” kursga yaqinroq yoki u va “birja” kursi oralig‘ida. Shunga muvofiq, bozor narxlari juda oshib ketmasligi lozim, liberalizatsiya ularga ta’sir qilmasligi ehtimoli yuqori. Narxlar tuzilishi o‘zgarishi (ularning ba’zilari oshishi, ba’zi birlari esa pasayishi) ham mumkin. Biroq biz inflyatsiya haqida gapirganda aynan o‘rtacha narxlarni nazarda tutamiz.
Biroq muallifning erkin bozordagi kurs, albatta, birja kursidan 10—15 foizga oshib ketishiga negadir ishonchi komil. Kurs qisqa muddat o‘zgarib turishi mumkin, biroq u uzoq vaqt davomida bu holatda saqlanib tura olmaydi. Bu holatda valyutaga talab juda kamayib ketadi. Kursning oldi-sotdiga oid o‘zgarib turishi nafaqat liberalizatsiya holatlariga, balki istalgan bozor iqtisodiyotida yuz berishi mumkin. Bunga yo‘l qo‘ymaslik uchun Markaziy bank valyuta intervensiyasini amalga oshirmoqda. Turg‘un almashuv kursi tashqi savdo aloqalarining normal rivojlanishi shartidir.
Shuning uchun, agar Markaziy bank o‘z majburiyatlarini bajarsa, dollarning “birja” kursidan qisqa muddatli oshishi ham yuz bermaydi. Bu liberalizatsiyaga qarshi bo‘lganlarning navbatdagi vahimasidir.
Endi iqtisodiy o‘sishning sekinlashuvi va ishsizlikning o‘sishiga kelsak. Bu yerda valyuta bozori liberalizatsiyasi qanday qilib bu qo‘rqinchli hodisalarga olib kelishi mumkinligi butunlay tushunarsiz. Hech qanday tushuntirish berilmagan.
Qolaversa, muallif nuqtai nazariga ko‘ra, agar almashuv kursi devalvatsiyasi yuz bersa, iqtisodiy nazariya va ko‘p sonli tajribalardan ko‘rinishicha, iqtisodiy o‘sish oshishi (eksport o‘sishi hisobiga), ishsizlik esa kamayishi lozim.
Agar gap YaIM dollardagi ifodasida pasayishi haqida borsa, buning real iqtisodiy o‘sishga hech qanday aloqasi yo‘q. Iqtisodiy o‘sish milliy valyutada aks ettiriladigan YaIMga qarab hisoblanadi. Bundan tashqari, statistikamiz o‘ziga xosligini (iqtisodiyotda haqiqatda nima yuz berayotganligidan qat’i nazar 8 foizlik o‘sishni kafolatlovchi) hisobga olsak aslida o‘sish haqiqatda bor-yo‘qligi va uning ahamiyatini hech kim bilmaydi.
Yana bir eslatish. Mamlakatimizda 2002—2003-yillarda valyuta bozori liberalizatsiyasi amalga oshirilgan edi. Iqtisodiy o‘sish sekinlashganligi kuzatilmagan. Inflyatsiya va ishsizlik o‘sishi ham umuman qayd etilmagan. Aksincha, iqtisodiy o‘sish eksportning to‘rt karra o‘sishi (2004—2008-yillarda) bilan birga tezlashgan, inflyatsiya esa pasaygan. Bu mustaqillikdan keyingi iqtisodiy o‘sishning eng yaxshi yillari bo‘lgan. Barqaror almashuv kursi qanday miqdorda belgilangan deb o‘ylaysiz? Liberalizatsiyaga qadar kurslar o‘rtasidagi farq olti barobar: rasmiy kurs — (taxminan) 300, bozor kursi — 1800 ga yetgan bo‘lsa, muvozanat kursi 900 etib belgilandi. Hozirgi vaziyatda u bozor kurslariga yaqinroq bo‘ladi, biroq undan oshib ketmaydi.
Katta iltimos, ayniqsa, islohotlar tarafdorlariga: hech narsa bilan asoslantirilmagan qarashlar va vahimalarni takrorlamaslik zarur. Islohotlar o‘tkazishning aslida mavjud bo‘lmagan muammolarini o‘ylab chiqmaslik lozim.
1996-yilda O‘zbekistonda biror-bir hisob-kitobsiz va oqibatlarga baho berilmasdan konvertatsiya bekor qilindi. 2003—2008-yillarda valyuta bozorini yana “normal” holatga qaytardik va iqtisodiyot taraqqiyotida sezilarli yutuqlarga erishdik. 2008-yilning kuzida bozor munosabatlarini barbod qilishga qaratilgan navbatdagi qadam tashlandi. Hozirda “uyga qaytish” va kompleks iqtisodiy islohotlar o‘tkazish, jumladan, erkin konvertatsiyani joriy etishning ayni vaqti.
Keling, va nihoyat, buni amalga oshiramiz.
Izoh (0)