• Profilga Kirish
  • 1751972643_633.png 1751972643_245.png 1751959824_218.svg 1751959824_520.svg

  • So‘nggi yangiliklar
  • Asosiy yangiliklar
  • Eng ko‘p o‘qilgan
  • Kolumnistlar
Ўзбекча
Русский
English
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • So‘nggi yangiliklar
  • Asosiy yangiliklar
  • Eng ko‘p o‘qilgan
  • Kolumnistlar
    • USD12653.48
    • RUB159.75
    • EUR14871.64
    • Google play
    • App Store
    • Telegram
    • Toshkentda
      +37°C
      • Andijon
      • Qarshi
      • Buxoro
      • Samarqand
      • Farg‘ona
      • Sirdaryo
      • Jizzax
      • Termiz
      • Namangan
      • Toshkent
      • Navoiy
      • Toshkent vil
      • Nukus
      • Urganch
    • Daryo
      • Internet-nashr
      • Tahririyat haqida
      • Aloqa ma'lumotlari
      • Foydalanish shartlari
      • Maxfiylik siyosati
      • Yangiliklar arxivi
    • Reklama
    • Ijtimoiy tarmoqlar
      • Instagram | Rasmiy
      • Instagram | Lifestyle
      • Instagram | Sport
      • Facebook | Rasmiy
      • OK | Rasmiy
      • YouTube | Daryo
      • YouTube | Daryo Rus tilida
      • YouTube | Daryo Global
    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte
    Daryo logo white
    • O‘zbekiston
      • Boshqalar
      • Navoiy
      • Toshkent viloyati
      • Sirdaryo
      • Jizzax
      • Qashqadaryo
      • Surxondaryo
      • Xorazm
      • Buxoro
      • Samarqand
      • Namangan
      • Farg‘ona
      • Andijon
      • Qoraqalpog‘iston
      • Toshkent sh.
      • Mehridaryo
      • Ob-havo
    • Markaziy Osiyo
      • O‘zbekiston (Mahalliy)
      • Afg'oniston
      • Qirg‘iziston
      • Qozog‘iston
      • Turkmaniston
      • Tojikiston
    • Dunyo
    • Pul
      • Biznes
      • Iqtisodiyot
      • Moliya
      • Kripto
    • Madaniyat
      • Kino
      • Kitob
      • Musiqa
      • Shou-biznes
    • Layfstayl
      • Ayollar sahifasi
        • Farzand
        • Go‘zallik
        • Karyera
        • Maslahatlar
        • Moda
        • Retseptlar
      • Texnologiyalar
        • Arxitektura
        • Gadjetlar
        • Ilm-fan
        • Koinot
        • Media
      • Avto
      • Qo‘ziqorin
      • Sayohat
      • Salomatlik
      • Ta’lim
        • Abituriyent
        • Ingliz tilini o’rganamiz
    • Sport
      • Futbol
      • UFC
      • Boks
    infinix
    Daryo.uz - Login
    Daryo.uz Daryo.uz
    Daryo.uz - Login
    Dunyo

    Zilzilalar haqida 5 ta mif

    1966-yil 26-aprelda Toshkentda XX asrning eng vayronkor zilzilalaridan biri sodir bo‘ldi. Fojiadan buyon 50 yil o‘tdi, va bu vaqt ichida zilzilalar tabiati yanglish fikrlar, taxminlar va miflar bilan qoplandi.

    Jasorat monumenti. Foto: “Tourbina.ru”

    Jasorat monumenti. Foto: “Tourbina.ru”

    Zilzila qanday ballarda hisoblanadi? Eshik tagida turish kerakmi? 50 yil avvalgi zilzila qaytarilishidan xavfsirash kerakmi? VOT ushbu savollarga O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Seysmologiya instituti mintaqaviy seysmiklik laboratoriyasi mudiri, fizika-matematika fanlari doktori, professor Turdali Usmonaliyevich Ortiqov ko‘magida javob topishga qaror qildi.

    Birinchi mif: ballar va magnitudalar

    Erta tong. Siz oshxonadasiz. To‘satdan devorlar silkina boshlaydi, 30 soniyadan so‘ng esa barchasi o‘tib ketadi. Hammasi joyida, uy o‘z o‘rnida ekanligini ko‘rib, erkin nafas olasiz va kompyuterni yoqib, sevimli saytingizga hodisa haqida ma’lumot olish uchun kirasiz. “Afg‘oniston janubida Rixter shkalasi bo‘yicha 6 balli kuchli zilzila yuz berdi”, — deb o‘qiysiz va tinchlanasiz: xayriyat bizda emas ekan.

    Bu xabarda hodisa joyini hisobga olmaganda, foydali ma’lumotning o‘zi yo‘q. Rixter shkalasining ballga hech qanday aloqasi yo‘q, odamlar esa ofat kuchi va ko‘lamini belgilashda qo‘llaniladigan bir nechta tushunchalarni o‘zaro chalkashtirib yuboradi.

    Birinchi parametr — bu zilzila energiyasi, uning ko‘rsatkichi esa magnituda deb ataladi. Bu usulni maxsus shkala bilan birga 1935-yilda amerikalik olim Charlz Rixter taklif qilgan. Seysmologlar magnitudani yer qatlami ko‘chishining ko‘lami va o‘nli logarifmlardan foydalangan holda murakkab formulalar orqali hisoblab chiqadi, natijani esa 1 dan 9,5 gacha bo‘lgan raqamlar ko‘rinishida taqdim etadi. Ushbu ko‘rsatkich muayyan miqdorli ekvivalentga ega emas va zilzila o‘chog‘i ega bo‘lgan energiya haqidagina ma’lumot beradi. “Rixter shkalasi” tushunchasining o‘zi hozir deyarli ishlatilmaydi, uning o‘rnini “energetik sinf” va “seysmik moment” egalladi, ammo kundalik hayotda u qo‘llanilishi mumkin.

    Biz yer yuzasida his qiladigan narsa intensivlikdir. Oddiy so‘z bilan aytganda, bu zilzila odamlarga, binolarga va ularni o‘rab turgan barcha narsalarga o‘tkazadigan ta’sirdir. Aynan intensivlik ballarda o‘lchanadi, va uni baholash uchun bir nechta shkala mavjud. O‘zbekistonda jami 12 balldan iborat MSK-64 shkalasi ishlatiladi. Bu obyektiv kattalik bo‘lib, uni zilziladan so‘ng bir qancha vaqt o‘tgach aniqlash mumkin.

    Magnituda intensivlikka faqat bilvosita ta’sir qilishi mumkin. O‘choq chuqurligi, epitsentrdan muayyan hududning qanchalik olisdaligi, yerning holati va yer osti suvlari bor-yo‘qligi ham o‘z roliga ega. Masalan, 1966-yilgi Toshkent zilzilasining magnitudasi — 5,2. Biroq o‘choq yer ostida sakkiz kilometr chuqurlikda joylashgan edi, bu intensivlik shkalasi bo‘yicha 8 ballga teng oqibatlarga olib keldi.

    Ikkinchi mif: yirik zilzilalar har 50 yoki 100 yilda sodir bo‘ladi

    1923-yil 1-sentabrida Yaponiyaning Kanto hududida 8,3 magnitudali zilzila yuz berdi. U Tokio va Yokogamu shaharlarini butunlay vayron qildi, 174 ming kishini hayotdan olib ketdi va 4,5 milliard dollarlik zarar yetkazdi. Shundan buyon 93 yil o‘tdi, endi ba’zi yaponlar u takrorlanishidan xavfsiramoqda. Ammo tadqiqotlar xavotirga o‘rin yo‘qligini — yer qobig‘ida shunday ko‘lamdagi ofatni chaqirishi mumkin bo‘lgan tig‘izlik yo‘qligini ko‘rsatmoqda.

    Toshkentda kuchli zilzilalar kamdan-kam kuzatiladi va ulardan biri 1866-yil apreliga to‘g‘ri keldi. 100 yil o‘tib sodir bo‘lgan fojiadan so‘ng odamlar ular yuz yillik farq bilan ayni bir xil vaqtda qayd etilgani haqida gapira boshladi. Ammo hech kim 1918-yilda taqvim o‘zgarganini hisobga olmadi, u holda XIX asrdagi zilzila boshqa vaqtda sodir bo‘lgan bo‘ladi. Shuningdek, hech kim intensivligi 7—8 ball darajasida bo‘lgan 1868- yoki 1886-yildagi zilzilalarni tilga olmadi.

    Shunday ekan, zilzila 50, 100 yoki 200 yildan so‘ng qaytarilishi mumkinligini ta’kidlash uchun hech qanday asos yo‘q. Zilzilalarning o‘zini prognoz qilib bo‘lmaydi, ular hech qanday muddatga ham rioya qilmaydi.

    Uchinchi va to‘rtinchi miflar: yirik zilzilalar haddan tashqari issiq havoda yoki erta tongda yuz beradi

    1966-yilgi zilzila tonggi olti atrofida sodir bo‘ldi. Shundan so‘ng xalq orasida vayronkor zilzilalar kunning aynan shu qismida yuz berishi haqida yanglish fikrlar paydo bo‘ldi. Biroq so‘nggi 60 yil davomida o‘tkazilgan tadqiqotlar bu fikrni rad etadi. Zilzilalar eng ko‘p ertalabki 10—11 da, ularning eng kuchlilari esa kunduzgi 2 da qayd etilgan.

    Infografika: VOT

    Infografika: VOT

    Havo harorati haqida ham xuddi shuni aytish mumkin. Quyosh nuri yer qobig‘iga 20—25 metr masofadagina ta’sir o‘tkazishi mumkin. Zilzila o‘choqlari esa o‘z navbatida, o‘nlab va yuzlab kilometr chuqurlikda joylashgan, shunday ekan, quyosh energiyasi u yerga yetib bora olmaydi. Fasllar zilzilalar kuchi va miqdoriga ta’sir qilmaydi — ularga yer qatlamining harakati ta’sir o‘tkazadi, haddan tashqari issiq havo esa seysmologiya bilan umuman bog‘lanmagan.

    Infografika: VOT

    Infografika: VOT

    Har bitta muayyan nuqta uchun zilzilaning maksimal ehtimoliy intensivligini ko‘rsatib berish uchun, olimlar seysmik tumanlashtirilgan maxsus xaritalarni tuzadi. Bundan maqsad — zilzilalar yuz berish ehtimolini hisoblab chiqish va shundan kelib chiqib, binolar qurilishini mustahkam va baraqaror tomonlarga yo‘naltirish.

    Infografika: VOT

    Infografika: VOT

    Seysmik tumanlashtirish xaritasida Toshkent 8 va 9 balli ikkita hududga bo‘lingan. Bu yaqin 50 yil ichida sayyorada kuzatiladigan har qanday zilzila Toshkent uchun 8 va 9 balldan oshmasligini bildiradi. Ushbu tamoyil asosida loyihalashtirish va qurilish ishlari olib boriladi — u yoki bu hududda joylashgan binolar ushbu hudud uchun maksimal ehtimoliy bo‘lgan intensivlikka dosh bera oladi.

    Beshinchi mif: eshik tagiga bekinish kerak (tasdiqlandi)

    Toshkentda eshik joylashgan oraliq yoki zina tagida shikast olish qiyin bo‘ladi, chunki uylar yukka mo‘ljallangan. Agar bino ichida bo‘lsangiz, derazadan nari turish kerak. Eshik tagida turish mumkin, bu sizni boshingizga og‘ir buyumlar tushishidan himoya qiladi. Shuningdek, mustahkam stol ham yaxshi pana joy bo‘la oladi. Bundan maqsad binoning qulab tushishidan emas, zarar yetkazishi mumkin bo‘lgan mayda obyektlar tushishidan himoyalanishdir. Ushbu usullarning xavfliligi to‘g‘risidagi gap-so‘zlar binolar yuqori intensivlikdagi zilzilalarga tayyor bo‘lmagan shaharlardan tarqaladi.

    Xavfli mahalliy zilzila 20 soniyadan uzoqroq davom etmaydi. Bir yoki ikki daqiqalik zilzilalar esa bizdan olisda bo‘lgan va biz uchun hech qanday xavf tug‘dirmaydigan yer osti silkinishlari natijasidir. Bularga respublikadan tashqaridagi har qanday zilzilalar kiradi — ularning intensivligi  Toshkent hududida olti balldan oshmaydi.

    28.04.2016, 15:25   Izoh (0)   41819
    Facebook Twitter LinkedIn Telegram Email

    Izoh (0)

    Kirish
    Javob qoldiring Bekor qilish

    Mavzuga doir

    Janubiy Koreya prezidenti vazirlik va agentliklarga KXDRning yadro sinoviga tayyor turishni buyurdi

    28.04.2016, 14:11

    “Kalashnikov” bozorga yarim avtomat miltiqni chiqaradi va karabinlarni restayling qiladi

    28.04.2016, 12:00

    Belgiya aholisiga radiatsiyaga qarshi dori tarqatiladi

    28.04.2016, 11:05

    Sankt-Peterburgga bir o‘zi uchib kelgan qizga qaytish chiptasini politsiyachilar xarid qiladi

    28.04.2016, 10:44

    Fransiya rasmiylari Saloh Abdislomga rasman terrorizmda ayblov e’lon qildi

    28.04.2016, 10:29

    Turkiya bosh vaziriga suiqasd uyushtirishga tayyorgarlikda ayblangan ikki nafar suriyalik hibsga olindi

    28.04.2016, 10:04
    ×Lightbox Image

    Daryo.uz | Sizning muammoingiz yechimi


    Biznes va tadbirkorlik oliy maktabi magistratura dasturlariga qabul jarayonlari davom etayotganini ma’lum qiladi


    Mobiuz — 8 milliondan ortiq abonentlar tanlovi 


    Kia Sonet va ADM Global: O‘zbekiston avtomobil klasterini mahalliylashtirilishiga qariyb 260 mln AQSH dollari miqdorida sarmoya


    Sug‘urta sohasidagi uzoq kutilgan islohotlar: manfaatlar qonun himoyasida 


    Mirzo Ulug‘bek tumanida joylashgan yirik ko‘chmas mulk auksionga qo‘yildi


    Visa Kapitalbank bilan Xitoyga: WeChat Pay va Alipay orqali naqd pulsiz to‘lovlar – erkin, oson va xavfsiz


    “Euromoney” talqinida “O‘zsanoatqurilishbank” O‘zbekistonning eng yaxshi banki deb e’tirof etildi


    OKMKda yangi sulfat kislota sexi qurilmoqda


    Yandex Music’da jazirama kayfiyat uchun maxsus “Chilla” bo‘limi paydo bo‘ldi


    Vaqt sinovidan o‘tgan tarmoq: 33-yillik faoliyat, 12 million foydalanuvchi tanlovi va mobil aloqaning yangi arxitekturasi


    “Biznesni rivojlantirish banki” 2025 yilda 138 mingdan ortiq fuqaro bandligini ta’minladi


    O‘zbekistonda tibbiy sug‘urta nima uchun zarur: shifokor qarashi va Neo Insurance tajribasi


    Navoiy innovatsiyalar universiteti 2 milliard so‘mlik grant dasturini e’lon qildi 


    “O‘zbekinvest” sug‘urta kompaniyasi 2025-yilning I yarim yilligi yakunlarini eʼlon qildi


    “Biznesni rivojlantirish banki” BMT Taraqqiyot Dasturi bilan hamkorlik qiladi

     

    Tavsiya etamiz

    Bir kechada oddiy ofitsiantdan millionerga aylangan ayol: lotereyadan yutilgan 10 mln dollar mashmashasi

    27 iyul, 09:25
    Audio Icon

    Andijoncha hotamtoylik: “Dunyo sadolari”ga sarflanayotgan milliardlar va shubhali shartnomalar

    24 iyul, 21:25

    “Rossiya allaqachon katta og‘alik maqomini yo‘qotib bo‘ldi”. Ukraina urushi postsovet hududida nimalarni o‘zgartirdi?

    24 iyul, 15:15

    Nildan Frot daryosigacha: maxfiylikdan tobora reallikka aylanib borayotgan “Katta Isroil” konsepsiyasi

    22 iyul, 12:22
     
     
     

    So‘nggi yangiliklarga o‘tish

    Levandovski kelajagi borasida gapirdi

    Sport | 27 iyul, 15:25

    Islom Maxachev navbatdagi jangi sanasini e’lon qildi

    Sport | 27 iyul, 15:18

    Buyuk Britaniya G‘azoga gumanitar yordam yuboradi

    Dunyo | 27 iyul, 14:40

    “An-Nassr” Feliksni o‘z safiga qo‘shib olishga yaqin turibdi

    Sport | 27 iyul, 14:00

    Oliy ta’limni bitirganlar nega og‘ir ahvolda qolmoqda? O‘zi diplom kerakmi?

    O‘zbekiston | 27 iyul, 13:50
    Daryo About Us

    “Daryo” internet-nashrining (O‘zbekiston matbuot va axborot agentligi (O‘zMAA, hozirgi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi huzuridagi Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligi) tomonidan 13.03.2015 yil sanasida 0944-sonli guvohnoma bilan ommaviy axborot vositasi sifatida ro‘yxatga olingan. Matnli materiallarni to‘liq ko‘chirish yoki qisman iqtibos keltirishga, shuningdek, fotografik, grafik, audio va/yoki videomateriallaridan foydalanishga “daryo.uz” saytiga giperhavola mavjud bo‘lgan va/yoki “Daryo” internet-nashrining muallifligini ko‘rsatuvchi yozuv ilova qilingan taqdirda yo‘l qo‘yiladi. Chop etiladigan ba’zi ma’lumotlar 18 yoshga to‘lmagan foydalanuvchilarga mo‘ljallanmagan bo‘lishi mumkin. Info@daryo.uz

    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte

    © «Simple Networking Solutions» MChJ, 2013–2025

    Yosh bo‘yicha cheklov

    Xato topdingizmi? Ctrl+Enter’ni bosing

    • Foydalanish shartlari
    • Maxfiylik siyosati
    • Reklama
    Nimani qidiramiz?

    Sign In or Register

    Xush kelibsiz!

    Tizimga kiring yoki Roʻyxatdan oʻting.

    Google

    yoki E-Pochta orqali

    Izoh qoldirishingiz, Foydalanish shartlari va Maxfiylik siyosati shartlarini qabul qilganingizni anglatadi

    Roʻyxatdan oʻting

    Roʻyxatdan oʻtganmisiz? Login.

    Google

    yoki E-Pochta orqali

    Sizga parol elektron pochta orqali yuboriladi.

    Izoh qoldirishingiz, Foydalanish shartlari va Maxfiylik siyosati shartlarini qabul qilganingizni anglatadi

    Matnda xato topdingizmi?

    ×

    Rahmat. Biz sizning xabaringizni oldik va xatoni imkon qadar tezroq tuzatamiz.