ХХ асрнинг 90 йилларида Гарвард университети профессори Жозеф Най юмшоқ куч (Soft power) атамасини илк марта халқаро муносабатлар илм-фанига олиб кирди. Жозеф Най ўзининг “Етакчилик масъулияти: Америка қудратининг ўзгарувчан табиати” номли асарида юмшоқ кучга қуйидагича таъриф беради: “Юмшоқ куч — бу иттифоқчилар билан бирор-бир мақсадга зўравонликларсиз эришиш қобилиятидир”.
“Дарё” америкалик сиёсатчи Жозеф Найнинг “Юмшоқ куч” асарининг ўзбек тилига таржима қилинишида ғоя муаллифи сиёсатшунос Суҳроб Бўронов билан айни шу асар ҳақида суҳбатлашди.
— Асарни биринчи бор ўқиб чиққанингизда сизда қандай фикрлар пайдо бўлган?
— Дастлаб ушбу китобни талабалик давримда инглиз тилида ўқиб чиққан эдим. Ўшанда бир олам таассурот олганман ва хаёлимга биринчи келган ғоя — бу китобни ўзбек тилига таржима қилиш бўлган. Бу асарни мен Америка ташқи сиёсатидаги янги қирраларини очиб берган, геосиёсий сирларини ошкор этган китоб сифатида қабул қилганман.
Китобнинг ўзига хос эканлигини Жозеф Найнинг фаолиятидан ҳам англаш мумкин. Жозеф Най Гарвард ва Оксфорд университетларининг профессори бўлган. Юқорида сиз уни сиёсатчи деб айтдингиз, биз Жозеф Найни нафақат сиёсатчи, балки сиёсатшунос сифатида ҳам баҳолашимиз керак. Чунки у олим.
Асарнинг фалсафий жиҳати бор. Китобда куч тушунчаси, хусусан, юмшоқ куч, қаттиқ куч ва иккала кучни бирлаштирган ақлли куч (smart power)нинг мазмун-моҳияти АҚШ мисолида очиб берилади. Китоб муаллифининг айтмоқчи бўлган фикри шундан иборат: “Кучнинг кучи буйруқ ёки дўқ-пўписа қилишда эмас, балки унга ҳурмат ва ҳавас билан қарашда”. Яъни баъзилар куч тушунчаси фақат қўрқитиш ва зўравонликка асосланади, деб ўйлайди. Лекин кучнинг шундай ўлчами борки, баъзан у нисбий бўлиши ҳам мумкин. Жозеф Най ўз асарида шу жиҳатларга эътибор қаратган.
— Китоб муаллифи ҳақида тўхталиб ўцак. Жозеф Най ўзи ким?
— Жозеф Най АҚШ Мудофаа вазирлигида маслаҳатчи сифатида ишлаган. Шу жиҳатдан уни сиёсатчи дейиш ҳам мумкин. Сиёсатшунос сифатида эса у юмшоқ куч атамасини илмий муомалага киритган олим сифатида тан олинади. Илк бор Жозеф Най юмшоқ куч иборасини ўзининг “Етакчилик масъулияти” деб номланган китобида биринчи марта ишлатган. Вақт ўтиши билан бу ибора атрофида баҳс-мунозара кўпайиб кетганидан сўнг, унда юмшоқ куч ҳақида китоб ёзиш ғояси пайдо бўлган. Жозеф Най “Юмшоқ куч” китобини ёзиш орқали бу атамани фанга олиб кирган.
— Юмшоқ куч ўзи нима?
— Қаттиқ кучда асосан ҳарбий ва иқтисодий воситаларга таянилади. Юмшоқ куч эса маданият, ахборот ва илм-фан каби воситаларга. Юмшоқ кучга таърифлар жуда кўп. Лекин асарда юмшоқ кучга берилган таърифлар орасида шахсан менга ёққани шундай: “Юмшоқ куч — ўз манфаатларингизни, ўзгалар хоҳиш ва истакларига айлантира олиш санъати”. Бундан ташқари, китобда АҚШнинг ахборот масалалари билан шуғулланувчи вакили Нютон Менуова “ғоялар учун сарфланган 1 доллар маблағ бомбалар учун сарфланган 100 доллар қийматига тенг”, деган фикри келтирилади.
Юмшоқ кучнинг қаттиқ кучдан бир қанча афзалликлари бор. Биринчиси — юмшоқ кучга катта маблағ сарфланмайди. Иккинчиси — юмшоқ кучда иккинчи томоннинг манфаати ҳам ҳисобга олинади. Учинчиси — юмшоқ куч орқали мамлакатнинг ташқи сиёсий жозибаси шаклланади. Яъни юмшоқ кучдан фойдаланган мамлакат дунё кўз ўнгида ижобий гавдаланади. Қаттиқ кучда эса тескари натижа бўлади.
— Юмшоқ кучнинг манбалари борми?
— Жозеф Най ўз китобида юмшоқ куч учта манбага таянишини ёзган. Биринчиси — жозибадор маданият. Иккинчиси — мамлакат ичида ва ташқарисида намуна бўла оладиган сиёсий қадрият. Учинчиси — ҳуқуқий ва ахлоқий куч сифатида намоён бўлган ташқи сиёсат. Лекин китоб мутолаа қилиб чиқсангиз, бу учта манба таркибига илм-фан, ахборот ва спортни ҳам қўшиш мумкинлигини англайсиз. Буларнинг ҳар бири юмшоқ куч таъсирида ўзига хос рол ўйнайди.
Юмшоқ куч узоқ таъсир этиш қобилиятига эга. У вақтинчалик куч эмас! Ҳатто у истиқболда ҳам таъсир этиши мумкин.
– Жозеф Най ўз асарида Совуқ уруш даврида АҚШ юмшоқ кучига асосий ва ягона рақобатчи Совет Иттифоқи бўлганини ёзган. Нима учун Совет Иттифоқининг юмшоқ кучи бу рақобатда енгилди ва Иттифоқнинг қулашида Американинг юмшоқ кучи қандай ўрин тутди?
— Ҳақиқатан ҳам, Совет Иттифоқининг емирилишида юмшоқ куч таъсири катта бўлган. Лекин бу билан Жозеф Най қаттиқ кучни инкор этмаган. Балки юмшоқ куч ва қаттиқ кучнинг бирлашган комбинацияси орқали Совуқ урушда ғалаба қозонилганини таъкидлаган. Бунга муаллиф ўз асарида бир қатор мисолларни келтириб ўтади. Мисол учун, АҚШ томонидан яратилган илмий ва маданий алмашинув дастурлар Совет Иттифоқига жуда катта таъсир кўрсатган. 1958–1988 йиллар давомида 55 мингдан ортиқ Иттифоқ аҳолиси Америкага ташриф буюрган. Булар орасида кўплаб шахслар бўлиб, улар АҚШнинг ичкаридаги ҳаёти билан маълум бир маънода танишган. Масалан, Александр Яковлев 1958 йилда Колумбия университетида сиёсатшунос олим Давид Турмен билан биргаликдаги илмий ишларидан ниҳоятда таъсирланган. Кейинчалик Яковлев Политбюро аъзоси ва Михаил Горбачёвга таъсир ўтказа олган шахсга айланган. Шунингдек, Жозеф Най ўз асарида КГБ (СССР Давлат хавфсизлик қўмитаси) ходимининг “алмашинув дастурлари Совет Иттифоқи учун Троя отига ўхшайди”, деган фикрини келтириб ўтган.
Совет Иттифоқининг юмшоқ кучида қўрқув устувор бўлган. Масалан, илм-фан, маданият ва бошқа омилларга сиёсий тус берилган. Масалан, СССР мудофаа вазири Дмитрий Устинов ҳарбий қуролларни кашф этувчи олимларга дўқ-пўписалар қилган. Шунда бир ёш олим унга “буйруқ билан кашфиёт қилинмайди”, деган.
Бир ҳикояни айтиб бермоқчиман. Роналд Рейган ва Михаил Горбачёв биргаликда автомобилда шаҳар айланиб юрганида, баланд шаршаранинг олдидан ўтиб қолишади. Икки лидер автомобилдан тушиб, шаршаранинг олдига келади. Шунда Совет Иттифоқининг раҳбари Горбачёв америкалик зобитларнинг бирига қараб, унга шаршарадан пастга сакрашини айтади. Шунда америкалик зобит “йўқ, сакрай олмайман, чунки хотиним ва 3 та фарзандим бор”, деб Горбачёвга жавоб беради. Кейин Горбачёв Совет зобитига қараб, шаршарадан пастга сакрашини айтади. Совет зобити ўйламасдан, шаршарадан пастга сакрайди. Шундан сўнг америкалик зобит пастга тушиб, ўз ҳамкасбига ёрдам бера туриб, унга “нега сакрадинг” деб савол берганида, Совет зобити “менинг ҳам хотиним ва 3 та фарзандим бор”, деган. Бу билан айтмоқчиманки, Совет Иттифоқининг юмшоқ кучида қўрқув омили катта бўлган.
— АҚШ демократияси юмшоқ кучми?
— Бу саволга ҳам ҳа, ҳам йўқ деб жавоб бериш мумкин. Биламизки, АҚШ демократияни бошқа давлатларга экспорт қилувчи давлат. Бу демократик давлатлар учун жозибадор таклиф. Демократия, ҳақиқатан, тараққиётга эришиш учун самарали восита. Албатта, демократияни АҚШнинг юмшоқ кучи сифатида баҳолаш мумкин. Лекин бу юмшоқ кучнинг вазиятга, вақтга ва маконга боғлиқлигига эътибор бериш керак. Масалан, Америка фильмлари Европада ва Хитойда жамиятга таъсир этиши мумкин. Бироқ Америка фильмлари Саудия Арабистони ва Покистон жамиятига акс таъсир қилиши мумкин. Демократия ҳам худди шундай нарса!
АҚШнинг Яқин Шарқ минтақасига олиб кирган демократиясига ўзингиз гувоҳ бўлиб турибсиз. Шу нуқтаи назардан олиб қараганда, АҚШ демократияни юмшоқ куч сифатида ишлатишга интилса-да, бу баъзи жойларда акс таъсир беради. Масалан, Қўшма Штатларнинг Ироққа кириши Яқин Шарқ минтақасида унга бўлган нафратни кучайтириб юборган.
— Юмшоқ куч таркибида оммавий ахборот воситаларининг ўни қандай?
— Жуда катта! Ҳатто сарҳади йўқ, десак ҳам бўлади. Жозеф Най ўз китобида АҚШдаги нуфузли ақлий марказлардан бири ҳисобланган RAND Corporation мутахассисларининг қуйидаги фикрини келтириб ўтади: “Глобал ахборот асрида сиёсат ҳикояда ғолиб чиққанларга тегишлидир!” Яъни ахборотни ким бошқарса, ўша сиёсатни ҳам бошқаради. Кўряпмизки, ҳозирги информацион даврда битта ахборот сиёсий, жуда катта сиёсий воқеаларни ўзгартириб юбора оладиган куч даражасига етди. Лекин доим ҳам ахборотни ўз манфаатларингизга мослаштира олмайсиз. Чунки ахборот чекланмаган. Мана шунга ўхшаш фикрлар Жозеф Найнинг китобида акс этган.
— Жозеф Най АҚШ юмшоқ кучининг дунё бўйлаб тарқалишида оммавий дипломатия сиёсатининг ўрни катта эканлигига эътибор қаратади. Оммавий дипломатия қандай сиёсат?
— Оммавий дипломатия — жамоатчилик кўз ўнгида ўз манфаатларини амалга оширувчи тарғибот сиёсати. Яъни жамоатчилик кўз ўнгида ижобий таассурот уйғотиш. АҚШ оммавий дипломатиясининг энг биринчи таъсир кучи — алмашинув дастурлари ҳисобланади. Қўшма Штатлар охирги 10 йилликлар ичида 700 мингдан ортиқ турли илмий-маданий алмашинув дастурларини амалга оширган. Бу жуда катта кўрсаткич. Нега дунё олимларининг аксари Америкага интилишини шундан ҳам билсак бўлади.
АҚШ давлат котибининг оммавий дипломатия бўйича собиқ ўринбосари Шарлотта Бирснинг сўзларига кўра, Американинг алмашинув дастури асосида 200 дан ортиқ амалдаги ёки собиқ давлат раҳбарлари етишиб чиққан. Булар орасида Гелмут Шмидт, Анвар Саодат ва Маргарет Тетчер каби давлат раҳбарлари бўлган. Табиийки, бу ўша давлатда АҚШ манфаатларини амалга оширишга хизмат қилган.
— Ўзбекистоннинг ҳам юмшоқ куч манбалари борми? Ўзбекистон ўзининг юмшоқ куч сиёсатини қандай йўлга қўйиши керак?
— Албатта, юмшоқ куч манбалари нафақат Ўзбекистонда, балки бутун дунё мамлакатларида мавжуд. Шу нуқтаи назардан, бугун Ўзбекистоннинг ташқи сиёсатида юмшоқ кучнинг зарурати ниҳоятда кенгайиб бормоқда ва бизнинг дипломатиямиз ҳам шунга таянади. Лекин ўзига яраша муаммоларимиз ҳам бор. Масалан, бизнинг буюк тарихимиз бор, лекин бу тарихимизни қанчалар тараннум қила оляпмиз? Мисол учун, тарихимизни дунёга ёя оладиган бирорта тарихий фильм йўқ. Чунки кино юмшоқ кучнинг таъсирида катта рол ўйнайди! Масалан, Жанубий Кореяни олинг. Давлатчилик тарихи у қадар узоқ бўлмаса-да, тарихий сериаллар олиш жуда ривожланиб кетган. Бундан ташқари, Америка фильмларини бутун дунё севиб томоша қилади. Яъни юмшоқ куч таъсирида кинонинг ҳам ўрни катта. Бизда бу масалада бир оз сусткашликка йўл қўйилмоқда.
Кейинги масала — тарихий мерос масаласи. Бунда ЮНЕСКО билан ҳамкорлигимизга эътибор қаратиш керак. Лекин Ўзбекистоннинг ЮНЕСКО билан ҳамкорлик динамикасига қарасак, унда бир оз пасайиш бор. Балки бунга қандайдир ташқи омиллар сабаб бўлган бўлиши мумкин. Лекин Ўзбекистоннинг ташқи жозибасида ЮНЕСКО катта рол ўйнайди.
Ўзбекистоннинг юмшоқ куч манбаларидан яна бири — бу ўзбек тили ва хориждаги ватандошларимиз. Маълумотларга кўра, ўзбек тилида сўзлашувчилар сони 60 миллионга яқин. Ҳиндистон бу борада жуда катта тажрибага эришган. Дунёдаги ҳинд диаспораси вакиллари энг катта корпорацияларни бошқаради. Масалан, Сундар Пичаи (Google компаниясининг бошқарув директори), Ажай Банга (Жаҳон банки гуруҳи президенти), Сати Недели (Microsoft корпорациясининг бошқарув директори) шу каби мисоллар кўп. Дунё IT мутахассисларининг 35 фоизини ҳиндлар ташкил қилади. Улар мамлакат иқтисодиётига жуда катта фойда келтиради. Бизда ҳам шундай имкониятлар бор. Агар хориждаги ватандошларимиз билан комплекс алоқа ўрнацак, ташқи сиёсатда юмшоқ кучимиз анча катта рол ўйнаган бўлар эди.
Сардор Али суҳбатлашди
Изоҳ (0)