АҚШдаги бошланғич мактабда 26 кишини ўлдирган ўсмир, Ўзбекистон ССРга тегишли самолёт ҳалокати ва Тан империясида «Ширин шудринг фитнаси». Кун хронологиясида 14 декабрь

15 декабрь санасига боғлиқ диққатга сазовор воқеалар қаторидан АҚШдаги бошланғич мактабда отишма уюштирган ўсмир, Ўзбекистон ССРга қарашли самолёт ҳалокати ва Тан империясида «Ширин шудринг фитнаси»га оид фактлар ўрин олган.

АҚШдаги бошланғич мактабда отишма

Бундан 10 йил олдин 14 декабрь куни Коннектикут штатининг Нютаун шаҳрида 20 ёшли Адам Ланза ўз уйида онасини ўлдирган, кейин эса Сенди Хук бошланғич мактабида отишма уюштириб, 26 кишининг ўлимига сабаб бўлган ва ўз жонига қасд қилганди.

Камуфляж ва зирҳли нимча кийиб олиб милтиқ билан қуролланган мерган мактаб биносига бостириб кирганида қўриқчи барчани хавфдан огоҳлантиришга улгурган. Кўплаб ўқитувчилар синфхоналардаги эшикларни ёпган ва болалар ҳамда ўзларини ҳимоялашга муваффақ бўлган. Ходимлардан бири овозли огоҳлантириш тизимини ёқиб, овоз кучайтиргич орқали янграган отишма товушлари бошқаларга ҳам етиб борган.

Отишма бошланган пайтда мактаб биносида 600 киши бўлган. 911 га биринчи қўнғироқ соат 09:30 да келиб тушган, ўқ овозлари эса 10:30 бориб тинган.

Ҳалок бўлган 26 нафар қурбоннинг 20 нафари — болалар: 6-7 ёш оралиғидаги 12 нафар қиз ва 8 нафар бола. Коннектикут штати суд тиббиёт экспертизаси раҳбари Уэйн Карвернинг сўзларига кўра, ҳар бир қурбоннинг учтадан 11 тагача жароҳати бўлган.

Мактаб маъмурияти вакилининг айтишича, фожиадан бир кун олдин Ланза мактабдаги тўрт нафар ходим билан тортишиб қолган бўлиб, уларнинг бири — аёл ўқитувчигина оёғидан яраланиб, омон қолган. Ўқитувчилардан бири болаларни ҳимоя қилиш вақтида ҳалок бўлган, унинг ҳамкасби эса жиноятчига қаршилик кўрсатишга уринган. Қурбонлар орасида мактаб директори ҳам бор эди.

Аҳолиси 27 минг киши бўлган Нютаундаги ҳодиса шу қадар даҳшатли эдики, қутқарув операциясига жалб этилган айримларнинг ўзларига тиббий ва психологик ёрдам керак бўлган. АҚШда эълон қилинган мотам сабаб барча давлат байроқлари тўрт кунга тушириб қўйилган.

Ланзанинг оиласи Нютауннинг General Electric, Pepsi ва IBM компанияларининг ходимлари яшайдиган нуфузли даҳада истиқомат қилган. Отаси 2008 йилда ажрашиб кетган ва оилани тарк этган. Адамнинг 24 ёшли акаси Райан Ланза терговга укаси билан охирги икки йилдан бери гаплашмаганини маълум қилган.

Мерганнинг уйини тинтув қилиш вақтида улар кўплаб ўқотар қуроллар ва учта самурайлар қиличига дуч келган. Пистолетлар ва милтиқлар онаси Нэнси Ланза номига расмийлаштирилган бўлиб, у нишонларга ўқ отиш билан қизиққан ва ўғлини ҳам бир неча бор тирларга олиб борган.

Полициячилар жиноятчининг буюмлари орасидан узунлиги 2,2 метр, эни эса 1,2 метрни ташкил этувчи жадвалга дуч келган — у ўтмишда содир этилган оммавий қотилликларга бағишланган бўлиб, қотиллар исми, қурбонлар сони ва жиноят қуроллари тури келтирилган.

Адам Ланза расман «Аспергер синдроми» — аутизмнинг енгил шаклидан азият чеккан. Қотилнинг организмидан алкоголь, тақиқланган гиёҳвандлик ёки дори воситалари излари топилмаган. Қотилнинг уйидан айрим тиббий, руҳий ҳужжатлар ва рецептлар аниқланган.

2013 йил 5 декабрь куни 911 хизматига фавқулодда ҳолат вақтида амалга оширилган қўнғироқ ёзуви эълон қилинган. ФҚБ протоколлар, суратлар ва телефон қўнғироқларини ўз ичига олган бир неча минг варақдан иборат иш ҳужжатларини эълон қилган.

Сенди Хук мактаби ёпилган, барча иштирокчилар Нютаундан 11 километр узоқликда жойлашган Монро шаҳридаги ўрта мактабга ўқишга юборилган. Ўқувчиларнинг ота-оналари мактабни бузиб ташлаш ва ўрнига янгисини қуриш лозим деган қарорга келган — 2013 йил 6 октябрь куни ўтказилган референдумда 4504 киши бузилишни ёқлаган бўлса, 558 киши унга қарши овоз берган. Федерал ғазначиликдан янги бино қурилишига 50 миллион доллар ажратилган.

Коннектикутдаги отишма замонавий АҚШ тарихидаги энг қонли қирғинлардан бирига айланган ва кенг жамоатчилик норозилигини келтириб чиқарган. Ушбу воқеадан кейин мамлакат президенти Барак Обама Конгрессни қурол хариди ва савдоси тартибини мураккаблаштирувчи қонун лойиҳасини ишлаб чиқаришга чақирган.

Президентнинг Демократлар партиясидан бўлган тарафдорлари қонунчиликка автоматик жанговар қуролларни сотишни тақиқлаш бўйича ўзгартиришни таклиф этган. Аммо Сенат қонун лойиҳасини Конституциянинг 2-ўзгартиришини (фуқароларнинг қурол олиб юриш ҳуқуқи) бузиши сабаб рад этган.

Қурбонларнинг оилалари фуқаролик даъволарини тартибга солиш доирасида 94 минг доллардан компенсация олган.

Ўзбекистонда ССРга тегишли самолёт ҳалокати

1942 йилнинг 14 декабрь куни Тошкент шаҳри яқинида Ўзбекистон ССР Фуқаролик ҳаво флоти бош бошқармасининг «АНТ-20бис» самолёти ҳалокатга учраганди. Фожиа оқибатида ҳаво кемасининг бортида бўлган барча йўловчи ва экипаж аъзолари — жами 36 киши ҳалок бўлган.

Ўзбекистон ССР Фуқаролик ҳаво флоти бош бошқармасининг «АНТ-20бис» самолёти экипажи Урганч—Туркманобод—Тошкент йўналиши бўйича қайтиш рейисини амалга ошираётган бўлган. Соат 11:40 да Туркманободдан ҳавога кўтарилган вақтда самолётда 26 нафар йўловчи ва 10 нафар экипаж аъзоси бор эди. Умумий тижорий оғирлик 5523 килограммни ташкил этган ва бу белгиланган чегарадан ортиқча бўлмаган. Туркманобод—Тошкент йўналиши бўйича об-ҳаво парвоз учун яроқли эди. Самолётнинг эҳтиёт қисмларида нуқсоқлар кузатилмаган.

Соат 13:50 да 500 метр горизонтал парвоз вақтида самолёт ўртача айланишда ишлаётган моторлари билан пастлай бошлаган. Пастлаш аввалига секин эди, кейин эса оғиш бурчаги ортган ва бу тўхтамаган. Самолёт 80 даража бурчак остида Қозоғистон ССРнинг Жанубий Қозоғистон вилоятидан 3 километр, Тошкент шаҳридан эса 86 километр жануби-ғарбий ҳудудга бориб қулаган. Бортда бўлган барча йўловчи ва экипаж аъзолари ҳалок бўлган. Ҳодиса жойида самолёт бўлаклари билан тўлган ўра ҳосил бўлган.

Ер билан тўқнашув оқибатида ҳаво кемасининг моторлари 5 метр чуқурликка кириб кетган. Ёнилғи баклари эса портлаган, бироқ ёнғин юз бермаган. Учувчилар кабинасидан иккинчи учувчи жасади ва йўловчи сифатида кетаётган Ўзбекистон Фуқаролик ҳаво флоти бош бошқармаси учувчиси Козловнинг жасадлари топилган. Кема командирининг жасади бўлаклари учувчилар кабинасида бўлмаган. Йўловчилар орасида бутунлай ёниб кетган, жароҳат даражаси унинг шахсига ойдинлик киритишга имкон бермайдиган даражада инсон жасади топилган, бироқ унинг ёнида самолёт командирининг гувоҳномаси бўлган.

Шундай қилиб, кема командири самолёт бошарувини йўловчи Козловга топширган. У учувчи бўлса-да, бу турдаги самолётларни бошқаришда тажрибасиз эди. Командир эса иккинчи учувчига ишонган ҳолда кабинадан чиқиб кетган — у бу каби ишларни олдинги парвозларда ҳам бир неча бор такрорлаган. Козлов тасодифан ёки самолётнинг оғиш бурчаг барқарорлаштиргичига бўлган реакциясини кўриш учун командир ўриндиғи тирсаги остидаги электрон кўтарилувчи барқарорлаштиргичнинг механизмини босиб юборган. Натижада у максимал ижобий оғишни юзага келтирган.

Парвоз пайтида барқорлаштиргичнинг максимал мусбат бурчакка ўтиши муқаррар равишда самолётнинг шўнғишга ўтишига олиб келади, чунки барқарорлаштиргичнинг бу ҳолатида самолётни руллар билан текис парвоз режимида ушлаб туриш мумкин эмас.

Иккинчи учувчида ҳам барқарорлаштиргични бошқариш механизмини ўчиришга имкон бўлмаган. Бунинг учун у ўрнидан туришига тўғри келган, бу эса янада кўпроқ вақт кетишига олиб келарди. Натижада самолёт шундай катта бурчак даражада оғганки, уни чиқариш имконсиз бўлиб қолган.

Гувоҳлар кўрсатмасида келтирилишича, кема командири олдин ҳам Тошкент—Туркманобод—Ургач йўналишида йўловчи сифатида учган Козловга самолётни бошқаришга рухсат берган.

Тан империясида «Ширин шудринг фитнаси»

Хитойда ҳарам оғалари давлатдаги муҳим позицияларни эгаллаган, ҳатто ғазнани назорат қилган ва ҳарбий операцияларда иштирок этган. 817 йилда ҳарам оғалари ўзларига маъқул бўлмаган ҳукмдорни ўлдирган, 835 йилда эса император Вен Сзун юқори мартабалари бундай шахсларга қарши фитна уюштиришга уринган.

Хитой императорлари саройида ҳарам оғалари кўплаб функцияларни бажарган. Улар ҳукмрон оиланинг аъзоларига хизмат қилган ва уларнинг болаларини тарбиялаган, сарой ҳаётини ташкиллаштирган ва муҳим хўжалик ишлари бўйича қарорлар қабул қилган. Бундан ташқари ҳарам оғалари солиқ йиғиш ва қурол ишлаб чиқаришни назорат қилган. Тан империясида улар маслаҳатчи орган шакллантириб, ўзларига кенг ваколатларни тақдим этган.

VIII аср охирларида ҳарам оғалари назоратида улкан армия тўпланган. Император Вен Сзун бу каби амалдорларнинг ҳукмронлигига қарши курашган. У суд маросимларини аввалгидан анча камтарлаштирган ва кўплаб таниқли мартабали амалдорларни ишдан олган. Вен Сзуннинг саройда ғазна пуллари ўғирланишига чек қўйишга бўлган уриниши кўплаб қўл остидагиларда норозилик келтириб чиқарган. Ҳарам оғалари молиявий оқимларни назорат қилиб келган, порахўр сифатида танилган эди. Бундан ташқари, ҳукмдорнинг уларнинг билан шахсий адовати бўлган — ҳарам оғалари унинг акаси, император Сзин Сзунни ўлдирган эди.

Ҳарам ходимлари икки тўдага бўлинган: Вен Сзун улардан бирининг бошлиғи билан муносабатларни яхшилаб иккинчи гуруҳ раҳбарини ўлдиришни режалаштирган. Шундан кейин император муҳим лавозимларда ўтирган алоҳида ҳарам ходимларини йўқотишни ташкиллаштирган. У ўз рақибларини оммавий равишда ўлдириш бўйича қулай вазиятни кутган. Эрталабки қабулларнинг бирида унга яхши белги ҳақида хабар беришади — гўёки сарой яқинидаги анор дарахтида ширин шудринг пайдо бўлган эмуш. Вен Сзун ҳарам ходимларига ушбу табиат ҳодисасини ўрганиш учун кўчага чиқишни буюради. Боғда эса уни фитначилар кутиб турарди. Ҳарам ходимлари уларнинг борлигини пайқаб қолиб, қочиш билан қутулиб қолган.

Императорнинг иттифоқчилари оммавий қатл этилган, айрим манбаларда келтирилишича, омадсиз якунланган «ширин шудринг фитнаси» минглаб инсонлар ўлимига олиб келган. Бундан ташқари, ҳарам оғалари ҳукмдорни ўз ўғли ва меросхўри Ли Юнни қатл этишга мажбурлаган. Ҳарбий губернаторлар ҳокимияти кучайган, мамлакатнинг турли нуқталарида исёнлар бошланган. 907 йилда Ли сулоласининг сўнгги императори ҳукмронлиги якунланган.

Саройдаги ҳарам оғаларининг таъсир доираси вақт ўтган сари ортиб борган. XIV асрдан бошлаб улар ҳам дипломатик хизматларга жалб этилган.

«Кун хронологияси» лойиҳаси доирасида ҳар куни эрталаб соат 09:30 да ушбу санага боғлиқ энг муҳим ва қизиқарли воқеалар ёритиб борилади.