Farg‘onadagi portlash jabrlanuvchilariga tovon puli to‘lanadimi?

2024-yilning 17-dekabr kuni Farg‘ona shahri Ahmad Yassaviy ko‘chasida joylashgan Petrolium avtomobillarga propan va benzin quyish shoxobchasida yuz bergan portlashda 4 kishi halok bo‘lgani rasman tasdiqlangan. Bundan tashqari, o‘nlab odamlarning sog‘lig‘i va mulkiga jiddiy zarar yetkazilgan. Xo‘sh, fojia qurbonlari, shuningdek, jabrlanuvchilarga kompensatsiya to‘lab beriladimi? “Daryo” mazkur mavzu atrofidagi mulohazalarni bir maqolada jamladi.

Jabrdiydalar ko‘lami

Fojianing ilk kunida jamoatchilikka taqdim etilgan rasmiy maʼlumotda portlash natijasida kelib chiqqan yong‘inda 1 kishi halok bo‘lgani, 4 kishi tan jarohati olgan, 8 kishi tibbiyot xodimlari nazoratida qolayotgani aytilgandi. ko‘rsatilgan tibbiy yordamga qaramasdan 18-dekabr kuni shifoxonaga yotqizilgan jabrlanuvchilardan uch nafarining joni uzilgani maʼlum bo‘ldi. Biroq hozirga qadar qurbonlarning jinsi, yoshi va ismi ochiqlangani yo‘q.

Jamoatchilik orasida qurbonlar va jabrlanuvchilarning soniga doir rasmiy maʼlumotlar haqiqatga to‘g‘ri kelmasligi, buni ijtimoiy tarmoqlarda farg‘onaliklar yozib qoldirgan izohlar ham tasdiqlashi xususida avvalgi maqolamizda so‘z yuritgandik. Internet foydalanuvchilarining portlash qurbonlari soni yigirma nafardan oshishini aytishgan. Shu paytgacha respublikadagi hech bir vakolatli organ bu gap-so‘zlar qanchalik rost yoki haqiqatdan yiroq ekaniga biror bir munosabat bildirgani yo‘q.

Qolaversa, mutasaddilar portlash oqibatida tan jarohati olganlarning kimligi, ayni paytdagi salomatligi qanday holatda ekani xususida ham lom-mim deyishmayapti.

Jurnalist Muhrim Aʼzamxo‘jayev hodisa oqibatida vafot etganlarning yaqinlariga va tan jarohati olganlarga qanday yordam ko‘rsatilayotgani, shuningdek, kompensatsiya masalasida shu paytga qadar tayinli gap-so‘z bo‘lmaganini taʼkidlaydi.

Bunaqa hodisalardan keyin odatda hukumat komissiyalari tuzilardi. Shunday komissiyalar, masalan, hodisa oqibatida yetkazilgan zararning dastlabki miqdorini ham aytardi. Hodisa joyidan tarqalgan foto va videolarda yonayotgan va zarar ko‘rgan mashinalar bor edi, uy-joylar, do‘konlarga zarar yetgandi. Ularning ham qandaydir hisobi bo‘ladi-ku – shu maʼlumotlar ham, shuningdek, zarar ko‘rganlarga yetkazilgan zarar qanday qoplanishi ham aytilgani yo‘q, deb yozgan jurnalist o‘z Telegram kanalida.

Ishchi-xizmatchilar huquqi

Garchi rasmiy maʼlumotlarda bu borada birorta qayd uchramasa-da, portlashda “zapravka”ning ishchi-xizmatchilari ham jabr ko‘rgan bo‘lishi ehtimoli yuqori. Biroq 17-dekabr kuni ro‘y bergan hodisada qurbon bo‘lgan yoki jarohat etganlarning necha nafari AYQSH va AGQSH ishchi-xizmatchilari ekani nomaʼlum.

Mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha davlat inspektori Nozima Sulaymonovaning aytishicha, qonunchilikka ko‘ra, yuqoridagi kabi holat yuzasidan baxtsiz hodisani tekshirish bo‘yicha komissiya tuziladi va 15 kun ichida sabablari o‘rganiladi.

Hujjatlar rasmiylashtirilib, har bir jarohat olgan yoki jabr ko‘rgan oilaga komissiya aʼzolari tashrif buyurib, qonunchilik bo‘yicha imkoniyatlari va huquqlarini tushuntirishi shart. Barcha hujjatlar rasmiylashtirilgach, uzog‘i bilan 1 oy muddatda barcha to‘lovlar amalga oshirilishi kerak.

Agar, xodim hodisa oqibatida jarohat olgan bo‘lsa, bir martalik to‘lov bir yillik o‘rtacha ish haqini tashkil etishi darkor. Bundan tashqari, mehnat qobiliyatini to‘la tiklagunga qadar, to‘lovlar foizlarda amalga oshiriladi.

Yaʼni, vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik darajasi foizlarda aniqlanadi. Agar 30 yoki 40 foiz bo‘lsa, o‘rtacha maoshining shuncha miqdori sog‘lig‘i tiklangungacha yoki umrbod to‘lab boriladi, deydi mutaxassis.

Qo‘shimcha qilinishicha, jarohat olgan yoki vafot etgan har bir xodim bevosita nazoratga olinadi. Mabodo korxona tugatilgan taqdirda to‘lovlar davlat zimmasiga tushadi va Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi, Moliya vazirligi va Pensiya jamg‘armasi tomonidan moliyalashtiriladi.

Mehnat kodeksiga ko‘ra, xodim o‘z mehnat vazifalarini bajarishi chog‘ida vafot etgan taqdirda, uning oila aʼzolariga yetkazilgan har qanday zararni (shu jumladan, maʼnaviy zararni) ish beruvchi, basharti boshqacha holat nazarda tutilmagan bo‘lsa, to‘liq hajmda to‘laydi. Yaʼni ish beruvchi marhum xodimning oila aʼzolariga quyidagilarni to‘laydi:

• maʼnaviy zarar;
• boquvchining vafot etgani munosabati bilan zarar;
• vafoti munosabati bilan bir yo‘la beriladigan nafaqa.

Xususan, ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisa yoki kasb kasalligi natijasida xodim vaqtincha mehnatga layoqatsiz bo‘lib qolganda Ish beruvchi xodimga uning o‘z mehnat majburiyatlarini bajarishi bilan bog‘liq xarajatlarni kompensatsiya qilishi shart.

Bundan tashqari, boquvchi bo‘lgan xodim (bundan buyon matnda boquvchi deb yuritiladi) mehnat majburiyatlarini bajarishi bilan bog‘liq bo‘lgan mehnatda mayib bo‘lganligi, kasb kasalligi yoki sog‘liqqa yetkazilgan boshqa shikast tufayli vafot etgan taqdirda ish beruvchi quyidagi shaxslarga ziyonning o‘rnini qoplashi shart:

• marhumning qaramog‘ida bo‘lgan mehnatga qobiliyatsiz shaxslarga, shuningdek o‘n sakkiz yoshga to‘lmagan shaxslarga yoki uning vafot etgan kuniga qadar undan taʼminot olish huquqiga ega bo‘lgan shaxslarga;
• marhumning vafotidan keyin tug‘ilgan farzandiga;
• ota-onasidan biriga (ota-onaning o‘rnini bosuvchi shaxsga), eriga (xotiniga) yoki boshqa oila aʼzosiga, agar u ishlamayotgan bo‘lsa hamda marhumning o‘n to‘rt yoshga to‘lmagan yoki bu yoshga to‘lgan bo‘lsa-da, ammo tibbiy muassasalarning xulosasiga ko‘ra sog‘lig‘i holati bo‘yicha o‘zgalarning parvarishiga muhtoj bo‘lgan bolalarini, aka-ukalarini, opa-singillarini yoki nabiralarini parvarish qilish bilan band bo‘lsa.

Bolalarning qaramoqda ekanligi taxmin qilinadi va dalillar talab qilmaydi.

Quyidagilar mehnatga qobiliyatsiz deb hisoblanadi:

• o‘n sakkiz yoshdan oshgan shaxslar, agar ularga shu yoshga to‘lguniga qadar nogironlik belgilangan bo‘lsa;
• oltmish yoshga to‘lgan erkaklar va ellik besh yoshga to‘lgan ayollar;
• o‘ziga nisbatan nogironlik belgilangan shaxslar.

Oila aʼzosining mehnatga qobiliyatsizligi yuz bergan vaqt (boquvchining vafotidan oldin yoki keyin) uning ziyonning o‘rni qoplanishiga bo‘lgan huquqiga taʼsir qilmaydi. 18 yoshga to‘lgan va undan katta o‘quvchilar kunduzgi taʼlim tashkilotlarida o‘qishni tugatguniga, lekin ko‘pi bilan 23 yoshga to‘lguniga qadar ziyonning o‘rni qoplanishiga bo‘lgan huquqqa egadir.

Mehnatda mayib bo‘lganlik yoki kasb kasalligi tufayli boquvchi vafot etganligi munosabati bilan bir yo‘la beriladigan nafaqaning miqdori jamoa shartnomasida, agar u tuzilmagan bo‘lsa, ish beruvchi va kasaba uyushmasi qo‘mitasi o‘rtasidagi kelishuvga binoan belgilanadi. Boquvchi vafot etganligi munosabati bilan bir yo‘la beriladigan nafaqaning miqdori marhumning o‘rtacha yillik ish haqining olti baravaridan kam bo‘lmasligi kerak.

Vafot etgan boquvchining qaramog‘ida bo‘lgan va uning vafoti munosabati bilan yetkazilgan ziyonning o‘rni qoplanishiga doir huquqqa ega bo‘lgan mehnatga qobiliyatsiz shaxslarga nisbatan ziyonning miqdori marhumning o‘rtacha oylik ish haqi miqdorida, uning o‘ziga tegishli bo‘lgan ulushni va uning qaramog‘ida bo‘lgan, ammo ziyonning o‘rni qoplanishiga doir huquqqa ega bo‘lmagan mehnatga qobiliyatli shaxslarning ulushi chegirib tashlangan holda belgilanadi.

Ziyonning o‘rni qoplanishiga doir huquqqa ega bo‘lgan shaxslarning har biriga nisbatan ziyonning o‘rnini qoplash miqdorini aniqlash uchun boquvchi ish haqining ushbu shaxslarning barchasiga to‘g‘ri keladigan qismi ularning soniga bo‘linadi. Marhumning qaramog‘ida bo‘lmagan, ammo ziyonning o‘rni qoplanishiga doir huquqqa ega bo‘lgan mehnatga qobiliyatsiz shaxslar uchun uning miqdori quyidagi tartibda belgilanadi, agar:

• taʼminot mablag‘i sud tartibida undirilgan bo‘lsa, u holda ziyonning o‘rnini qoplash sud tomonidan tayinlangan miqdorda belgilanadi;
• taʼminot mablag‘i sud tartibida undirilmagan bo‘lsa, u holda ziyonning o‘rnini qoplash ularning moddiy ahvoli hamda marhumning hayotlik vaqtida ularga yordam ko‘rsatish imkoniyati hisobga olingan holda belgilanadi.
• Ish beruvchi xodimning hayoti yoki sog‘lig‘iga ziyon yetkazilganda xodimga yetkazilgan ziyonning o‘rnini qoplashi shart. Agar ish beruvchining qonunga xilof harakatlari (harakatsizligi) bilan xodimga jismoniy yoki maʼnaviy azob yetkazilgan bo‘lsa, xodimga yetkazilgan maʼnaviy ziyon kompensatsiya qilinishi lozim.

Mehnat huquqlari bo‘yicha advokat Saydali Muxtoraliyevning tushuntirishicha, baxtsiz hodisalar, xususan, ishchi vafot etgan vaqtda aksar ish beruvchilar masalani xaspo‘shlashga, marhumning oila aʼzolariga 100-150 million so‘m berib, masalani yopdi-yopdi qilishga urinadi.

Vazirlar Mahkamasi qaroriga ko‘ra, xodim mehnat jarohatiga bog‘liq holda vafot etgan taqdirda, ish beruvchi marhumning qaramog‘ida bo‘lgan mehnatga layoqatsiz, shuningdek, o‘n olti yoshga to‘lmagan shaxslarga yoki marhum vafot etgan kungacha undan nafaqa olish huquqiga ega bo‘lgan shaxslarga, marhumning vafotidan so‘ng tug‘ilgan farzandiga, shuningdek, ota-onalaridan biriga, umr yo‘ldoshiga yoki oilasining ishlamaydigan va vafot etganning 3 yoshga to‘lmagan bolalari, ukalari, singillari yoki nabiralari parvarishi bilan band bo‘lgan boshqa aʼzosiga zararni to‘lashi shart deb qayd etilgan. Xodimning vafoti munosabati bilan ish beruvchi tomonidan bir yo‘la beriladigan nafaqaning miqdori jamoa shartnomasida, agar bunday shartnoma tuzilmagan bo‘lsa, ish beruvchi bilan kasaba uyushmasi qo‘mitasi yoki xodimlarning boshqa vakillik organi o‘rtasidagi kelishuvga binoan belgilanadi. Bunda xodimning vafoti munosabati bilan bir yo‘la beriladigan nafaqaning miqdori esa, marhumning olti yillik o‘rtacha ish haqidan kam bo‘lishi mumkin emas, deydi Saydali Muxtoraliyev.

Agar jabrlanuvchi tomonidan qo‘pol ehtiyotsizlik qilingan va ish beruvchining aybi bo‘lmagan hollarda, uning aybidan qatʼi nazar javobgarlik kelib chiqadigan bo‘lsa, to‘lanadigan zarar miqdori ham shunga muvofiq ravishda kamaytiriladi, lekin ish beruvchini butunlay zararni to‘lashdan ozod qilmaydi.

Boshqa jabrlanuvchilarga-chi?

AYQSHdagi portlash oqibatida halok bo‘lgan, salomatligiga putur yetgan fuqarolardan tashari, fuqarolarning transport vositalari, uy-joylari, noturar bino-inshootlar, tadbirkorlik mulklari zararlangan.

Advokat Abdumalik Abdullayevning aytishicha, zapravkadagi portlash sababli fuqarolarga mulkiy zarar yetkazilgan bo‘lsa, zarar ko‘rgan fuqarolar dastlabki tergov olib borayotgan tergov organiga murojaat qilishga haqli.

Ular mulkiy zarar yetkazilgan sababi bilan jabrlanuvchi va fuqaroviy daʼvogar deb eʼtirof etilishi mumkin. Mulkiga zarar yetgan fuqaro “Menga mulkiy zarar yetkazildi deb”, murojaat qiladi va tergovchi ushbu fuqaro bilan bog‘liq tergov harakatlarini o‘tkazadi.

Haqiqatan ham mulkiy zarar zapravka portlashi oqibatida yetkazilgani tasdiqlansa, ushbu fuqaro jinoyat ishi bo‘yicha “jabrlanuvchi va fuqaroviy daʼvogar” deb topiladi. Ushbu fuqaro jinoyat ishi bo‘yicha dastlabki tergov davomida va sud majlisida “jabrlanuvchi va fuqaroviy daʼvogar” maqomida ishtirok etadi.

Jabrlanuvchilar yoki vafot etgan shaxslarning yaqinlari statsionarda davolanishi, dafn marosimini o‘tkazish xarajatlari va tovon puli miqdori sud tartibida belgilanadi, dedi Abdumalik Abdullayev.

Advokatning qo‘shimcha qilishicha, fuqarolarda portlashdan maʼnaviy zarar yetkazilgani dalili bo‘lsa, shu ish doirasida jabrlanuvchi, deb topilishi mumkin. Masalan, 2018-yil sentyabr oyida Sergelidagi omborda yuz bergan portlashda 164 nafar fuqaro jabrlangan va 1 nafar bola vafot etgandi. Sud jabrlanuvchi va fuqaroviy daʼvogarlarga javobgardan 282 milliard so‘m mablag‘ solidar tartibda undirilishi belgilagan.

O‘zbekiston tarixidagi eng yirik falokatlardan biri — 2020-yilning 1-may kuni Sardoba suv ombori to‘g‘oning o‘pirilishi. O‘shanda 90 mingga yaqin aholi boshqa joyga evakuatsiya qilingan, 6 kishi (ulardan biri Milliy gvardiya xodimi) vafot etgan, 5 mingga yaqin xonadonlar zarar ko‘rgan, 6 ming uy hayvoni qurbon bo‘lgan, 20 ming gektar ekin yeri suv ostida qolgandi.

Toshqin oqibatlarini bartaraf etish uchun O‘zbekiston hukumati kamida 1,5 trillion so‘m pul ajratgan. Ushbu mablag‘lar hisobidan toshqin oqibatida uysiz qolgan oilalarga 86 ta besh qavatli uy qurildi, 4,5 mingdan ziyod xonadon egalarining har biriga prezidentdan 40 million so‘mlik moddiy yordam, shuningdek, maishiy texnikalar to‘plami sovg‘a sifatida topshirilgan edi. Bundan tashqari, rossiyalik o‘zbek milliarderi Alisher Usmonov sirdaryoliklar uchun 10 million dollar xayriya mablag‘i ajratgan. Vafot etganlarning yaqinlariga tovon puli masalasi ochiq qolgan. Suvda oqib, bedarak yo‘qolgan Milliy gvardiya xodimi “Jasorat” medali bilan taqdirlanganini bilamiz xolos.

Tovon puli to‘langan fojialar

Ish vaqtida jabrlangan yoki vafot etgan ishchiga tovon puli to‘lab berilgan ko‘plab holatlar jamoatchilikka maʼlum. Masalan, 2018-yilda majburiy mehnatga katta zarba bergan voqelik sifatida qaralgan — Samarqandda yo‘l yoqasini tozalashga olib chiqilgan o‘qituvchi Diana Yenikeyeva yuk avtomashinasi urib ketishi oqibatida vafot etgandan edi. Sud uning oilasiga bir marta to‘lanadigan 44,5 million so‘m bir yo‘la nafaqa miqdori belgilangan. Bunda Diananing olti yillik o‘rtacha ish haqi hisobga olingan. Shuningdek, Diananing bitta farzandiga 16 yoshga to‘lgunga qadar oyma-oy 207 ming so‘m va yana bir farzandi uch yoshga to‘lgunga qadar jami 2 million 211 ming 634 so‘mlik to‘lov ham tayinlangan.

Yana bir holatda — Yunusobodda 2019-yilning dekabr oyida metro qurilishida 6 nafar qurilish tashkiloti ishchilari tuproq bosib qolishi oqibatida hayotdan ko‘z yumgandi. O‘shanda sud mahkamasi pudratchi tashkilotdan vafot etganlarning oila aʼzolari 100 million so‘mdan dafn puli va 161 million so‘mdan tovon puli undirib bergan. Bundan tashqari, ularning voyaga yetmagan farzandlari uchun nafaqa tayinlangan. Shuningdek, jabrlanuvchi va fuqaroviy daʼvogarlar maʼnaviy zararni ham undirish maqsadida quruvchi korxona ustidan sudga murojaat qilishgani to‘g‘risida “Daryo”da axborot bor, lekin natijasi maʼlum emas.

Farg‘ona shahridagi portlashdan avvalroq — 2024-yilning sentyabr oyida Boysun tumanidagi gaz konida yuz bergan portlashda 4 kishi vafot etgandi. O‘shanda yuzlab fuqarolar boshqa hududga evakuatsiya qilingan. Aytilishicha, avariya qurbonlarining oila aʼzolari vasiylikka olinadi va Eriell Group kompaniyasi kompensatsiya to‘lab beradi. Biroq hozirgacha tovon puli miqdori ochiqlanmagan. Shuningdek, portlash oqibatida yuzaga kelgan ekologik zaharlanishdan jabrlanganlar tergovga chaqirilib, daʼvogarlik maqomi berilgani xususida ham hech qanday axborot yo‘q.

Farg‘onada portlagan “zapravka”: ochiq qolayotgan savollar (18+)