“O‘zbek ilm-fani og‘ir judolikka uchradi”

Mediamakonimiz juda rang-barang, ko‘z tegmasin. Shou-biznes, g‘iybat, oilaviy qo‘ydi-chiqdi, siyosat, propaganda, feyk, fishing, manipulyatsiya, qimor, fahsh, xotinbozlik, pichoqbozlik, maza-bemaza vaynlar, avtohalokatlar, quling o‘rgilsin samosud, suitsidlargacha bisyor.

Faqat uch narsa ko‘rinmaydi, o‘likdek: ilm, intellekt, innovatsiya...

“Kaliforniya shtatida tadqiqotchilar ilk bor tushda ikki kishi o‘rtasida aloqa o‘rnatishga muvaffaq bo‘ldi”, “Yaponiyalik olimlar innovatsion texnologiyaga asoslangan shaffof kurtka yaratdi”, “Xitoydagi so‘nggi tadqiqotlarda o‘limdan keyingi hayotga umid paydo bo‘lgani aytilyapti” kabi ajnabiy xabarlarni o‘qisam, yig‘lagilarim keladi:

Bizni nima jin urgan? Nimaga “Beruniylar, Xorazmiylar avlodi”da yarq etgan ilmiy yangiliklar yo‘q? Bor bo‘lsa, nega shov-shuv qilinmaydi, ommalashtirilmaydi? Diqqatni, vaqtni, fikrni o‘marish uchun kurash kechayotgan bir paytda ilm, intellekt, innovatsiya zo‘r berib targ‘ib etilishi, bu — hayot-mamot masalasi bo‘lishi kerak emasmi? Longrid urfdan qolgan zamonda shularga javob qidirib ko‘rdik.

Biz hali o‘zgarmadik!

O‘rta asrlarda Yevropada kitob bosish uskunasi ixtiro qilingach, intellektual qatlamning aksariyati “O-o, ana endi ilmiy revolyutsiya bo‘ladi, Bruno va Kopernik asarlari qo‘lma-qo‘l bo‘lib ketadi” deb o‘ylaydi. Qayerda! G‘irt uydirmadan iborat “Jodugarlar bolg‘asi” kitobi davrning bestselleriga aylanadi.

Oradan 600 yil o‘tdi. Biz esa o‘zgarmadik. Deylik, o‘zbek olimlarining bola geniga qarab uning qaysi sport turida chempion bo‘lish imkoniyatlari kattaligini aniqlashga qaratilgan izlanishlari haqida maqola chiqsa, qayrilib qaramaymiz, ammo otarchilar ota talashsa, ular qolib, biz yoqalashamiz. Namanganlik 14 yashar o‘spirin murakkab agrotexnik yumushlarni ham bemalol bajaradigan robot-traktorlar yaratgani bilan ishimiz yo‘q, ammo, falonchioyning homilasi necha oylik bo‘lganini uyqudan uyg‘otib so‘rasangiz ham tutilmay aytib beramiz.

Hamma joyda xo‘roz bir xil qichqiradi, maishiy va hokazo cho‘pchaklarni yig‘ishtiraylik. Ko‘pchilik yerliklar allaqachon jodugarlar bolg‘asi bosqichidan o‘tib bo‘lgan. Masalan, AQSHda eng ommabop mavzularni aniqlash maqsadida o‘tkazilgan so‘rov natijalari (Pew Research Center) aholining aksariyat qismi — qariyb 60 foizi fan va texnologiyaga oid xabarlarga tashna ekanini, shuningdek, hududlardagi muhim siyosiy voqealar, medisina va salomatlik borasidagi axborotlarga ham ehtiyoj kattaligini ko‘rsatgan.

O‘ylab qolasan, nahotki bularga Jey Lo bilan Afflekning ajrashayotgani qiziq emas? G‘alatimasmi?

“Tabibimning o‘zi ham bemor”

Bilmasangiz bilib qo‘ying, bizda “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi “Ilm-fan targ‘iboti markazi” bor. Bir yildan ko‘p bo‘ldi ochilganiga. Faqat “kichkinagina” aybi — targ‘ibot markazining sayti yo‘q, ora-sira biron qo‘ltegdi tadbirdan lavha qo‘yiladigan Telegram va Facebook’dagi sahifalarida obunachilar 600 taga ham yetmaydi. Yaʼni, targ‘ibot markazining o‘zi targ‘ibotga muhtoj.

O‘tgan asrning 70–80-yillarida yarim million (!) adadga ega bo‘lgan “Fan va turmush” jurnali hozir shu markaz qaramog‘ida va tabiiyki saviya ham shunga yarasha: uch oyda bir, 600 (?!) nusxada chiqadi (2024-yildagi 1-soni). Jurnal sayti ham bamisoli fillar qabristoniga o‘xshaydi: olis 2020-yilda joylashtirilgan “To‘g‘ri ovqatlanish bo‘yicha “Poytaxt” radiosidan maslahatlar” bilan sayt ustiga qora tuproq tortilgan.

Taqqoslash uchun: Amerika Fanlarni rivojlantirish assosiatsiyasi muassisligidagi Science jurnali saytiga bir kunda 1,1 mln foydalanuvchi tashrif buyuradi, materiallari bir oyda 34 mln martadan ko‘proq ko‘riladi, ijtimoiy tarmoqlardagi jami auditoriyasi esa qariyb 10 mln nafar. Facebook’da 4,8 mln, Twtter’da 4,2 mln o‘quvchisi bor, masalan.

Dunyoni kim boshqaryapti?

Hindistonda qaysidir hind Kembridj yoki Oksford kabi nufuzli universitetlarga qabul qilinsa, u tug‘ilib o‘sgan qishloqda naq bayram bo‘lib ketadi, katta mushakbozlik uyushtiriladi. Bugun Google, Microsoft, Citigroup, Adobe, Mastercard, PaloAltoNetworks, IBM kabi dunyoning gigant transkorporatsiyalarini kelib chiqishi hind bo‘lganlar boshqarayotgani balki shundandir.

Umuman, Braziliyada futbol qashshoqlikdan qutulishning yagona chorasi deb qaralsa, hind xalqi najotni ilmdan qidiradi. Hatto mamlakat Konstitutsiyasida “Ilmiy tafakkur, tadqiqot va islohotchilik ruhini rivojlantirish – har bir fuqaroning burchi” ekani alohida belgilangan. Va muhimi, bu modda shunchaki “ochko olish” uchun yozilmagan.

Hindistonda ilmiy yangiliklarni keng tarqatish va ommalashtirish bilan bevosita shug‘ullanadigan Nashrlar va axborotlar direktoratiga (Publications & Information Directorate) qatʼiy talablar qo‘yilgan: xabarlarda vizual joziba, milliy ruh va g‘urur ufurib turishi shart. Yaʼni, bu yerda to‘rtta xalat kiygan odamni rasmga tushirib, “To‘g‘ri ovqatlanish bo‘yicha maslahatlar” mavzusidagi tadbirlarni yoritish ketmaydi.

Masalan, direktorat tashabbusi bilan milliarddan ziyod aholi Hindistonning Mars orbitasiga yuborilgan missiyasi, Chandrayaan-3 oyga parvoz loyihasini (apparatning yumshoq qo‘nishini) telekanallar va ijtimoiy tarmoqlar orqali jonli efirda tomosha qilgan.

So‘nggi so‘z

AQSH faqat ur-yiqit, Hindiston esa o‘ldim-kuydim mavzusida film ishlamaydi. Ularda ilmiy-motivatsion kinoasarlarga ham alohida eʼtibor qaratiladi. Yaʼni o‘zini hurmat qiladigan davlatlar mamlakat iqtisodiyotining yuksalishi, ishsizlikning tugatilishida turli migratsion kelishuvlar yoki ayollarni enagalikka o‘qitish emas, eng avvalo ilm-fan targ‘iboti birlamchi kuch ekanini yaxshi biladi.

Buyuk matematik Jon Nesh haqidagi “Tafakkur o‘yini”, agrar iqtisodiyot dahosiga bag‘ishlangan “Templ Grandin”, ixtirolari orqali katta shuhrat qozongan qahramon obrazini ko‘rsatgan “Uch savdoyi”, davlat imtihonlaridan o‘n ikkinchi urinishdan so‘ng o‘tgan va g‘arib oilasi orzusini ushaltirgan yigit haqidagi “12-urinish” kabi yuqori reytingli filmlar aslida ilm-fanni ommalashtirishga qaratilgan kompleks yondashuv mahsuli.

Keyin rivojlangan davlatlarda ilmiy-innovatsion tadqiqot natijalarining ommabop internet-platformalarda aks etishi alohida hisob-kitob qilinadi. “ResearchGate” xalqaro axborot resursida qayd etilishicha, 2016–2019 yillar orasida Facebook’da dunyo bo‘yicha 1,8 millionga yaqin ilmiy maqola eʼlon qilingan, yetakchilar AQSH (476,939), Buyuk Britaniya (126,554), Germaniya (109,225) va Hindiston (63,959). Bizning nomimiz ham yo‘q. Ahvol o‘zgarmasa, kirishimiz ham qiyin bunday ro‘yxatlarga.

Chunki biz biron tadqiqotchining ixtirosi, izlanishlari emas, otarchilarning “shov-shuvli” sudi ketidan izillab quvamiz. Praym vaqtlarda qo‘yilayotgan film, telenovella yoki seriallar mavzusi qaynota-kelin, shaltoq er, xiyonat kabi mavzulardan ortmaydi. Davlat telekanallarida mamlakat ilm-fanini yoritishga qaratilgan ko‘rsatuvlarni sanashga bitta qo‘limdagi barmoqlar ko‘plik qiladi, nodavlatlarga barmoq ham shart emas, yo‘q. Internetda milliy ilm-fan yutuqlarini ko‘rsatadigan ilmiy-ommabop sahifalar auditoriyasi bir siqim chiqmaydi. O‘zgarish kerak.

Darvoqe, Fanlar akademiyasi saytining rus tili shaklida eng so‘nggi xabar shu yilning avgust oyida eʼlon qilingan ekan. U ham bo‘lsa, Akademiya sobiq prezidenti Behzod Yuldashevning vafotiga bag‘ishlangan nekrolog: “O‘zbek ilm-fani og‘ir judolikka uchradi”. Tugadi.

Nurmuhammad Nurulloh