“Ўзбек илм-фани оғир жудоликка учради”

Медиамаконимиз жуда ранг-баранг, кўз тегмасин. Шоу-бизнес, ғийбат, оилавий қўйди-чиқди, сиёсат, пропаганда, фейк, фишинг, манипуляция, қимор, фаҳш, хотинбозлик, пичоқбозлик, маза-бемаза вайнлар, автоҳалокатлар, қулинг ўргилсин самосуд, суицидларгача бисёр.

Фақат уч нарса кўринмайди, ўликдек: илм, интеллект, инновация...

“Калифорния штатида тадқиқотчилар илк бор тушда икки киши ўртасида алоқа ўрнатишга муваффақ бўлди”, “Япониялик олимлар инновацион технологияга асосланган шаффоф куртка яратди”, “Хитойдаги сўнгги тадқиқотларда ўлимдан кейинги ҳаётга умид пайдо бўлгани айтиляпти” каби ажнабий хабарларни ўқисам, йиғлагиларим келади:

Бизни нима жин урган? Нимага “Берунийлар, Хоразмийлар авлоди”да ярқ этган илмий янгиликлар йўқ? Бор бўлса, нега шов-шув қилинмайди, оммалаштирилмайди? Диққатни, вақтни, фикрни ўмариш учун кураш кечаётган бир пайтда илм, интеллект, инновация зўр бериб тарғиб этилиши, бу — ҳаёт-мамот масаласи бўлиши керак эмасми? Лонгрид урфдан қолган замонда шуларга жавоб қидириб кўрдик.

Биз ҳали ўзгармадик!

Ўрта асрларда Европада китоб босиш ускунаси ихтиро қилингач, интеллектуал қатламнинг аксарияти “О-о, ана энди илмий революция бўлади, Бруно ва Коперник асарлари қўлма-қўл бўлиб кетади” деб ўйлайди. Қаерда! Ғирт уйдирмадан иборат “Жодугарлар болғаси” китоби даврнинг бесцеллерига айланади.

Орадан 600 йил ўтди. Биз эса ўзгармадик. Дейлик, ўзбек олимларининг бола генига қараб унинг қайси спорт турида чемпион бўлиш имкониятлари катталигини аниқлашга қаратилган изланишлари ҳақида мақола чиқса, қайрилиб қарамаймиз, аммо отарчилар ота талашса, улар қолиб, биз ёқалашамиз. Наманганлик 14 яшар ўспирин мураккаб агротехник юмушларни ҳам бемалол бажарадиган робот-тракторлар яратгани билан ишимиз йўқ, аммо, фалончиойнинг ҳомиласи неча ойлик бўлганини уйқудан уйғотиб сўрасангиз ҳам тутилмай айтиб берамиз.

Ҳамма жойда хўроз бир хил қичқиради, маиший ва ҳоказо чўпчакларни йиғиштирайлик. Кўпчилик ерликлар аллақачон жодугарлар болғаси босқичидан ўтиб бўлган. Масалан, АҚШда энг оммабоп мавзуларни аниқлаш мақсадида ўтказилган сўров натижалари (Pew Research Center) аҳолининг аксарият қисми — қарийб 60 фоизи фан ва технологияга оид хабарларга ташна эканини, шунингдек, ҳудудлардаги муҳим сиёсий воқеалар, медисина ва саломатлик борасидаги ахборотларга ҳам эҳтиёж катталигини кўрсатган.

Ўйлаб қоласан, наҳотки буларга Жей Ло билан Аффлекнинг ажрашаётгани қизиқ эмас? Ғалатимасми?

“Табибимнинг ўзи ҳам бемор”

Билмасангиз билиб қўйинг, бизда “Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси “Илм-фан тарғиботи маркази” бор. Бир йилдан кўп бўлди очилганига. Фақат “кичкинагина” айби — тарғибот марказининг сайти йўқ, ора-сира бирон қўлтегди тадбирдан лавҳа қўйиладиган Telegram ва Facebook’даги саҳифаларида обуначилар 600 тага ҳам етмайди. Яъни, тарғибот марказининг ўзи тарғиботга муҳтож.

Ўтган асрнинг 70–80 йилларида ярим миллион (!) ададга эга бўлган “Фан ва турмуш” журнали ҳозир шу марказ қарамоғида ва табиийки савия ҳам шунга яраша: уч ойда бир, 600 (?!) нусхада чиқади (2024 йилдаги 1-сони). Журнал сайти ҳам бамисоли филлар қабристонига ўхшайди: олис 2020 йилда жойлаштирилган “Тўғри овқатланиш бўйича “Пойтахт” радиосидан маслаҳатлар” билан сайт устига қора тупроқ тортилган.

Таққослаш учун: Америка Фанларни ривожлантириш ассосиацияси муассислигидаги Science журнали сайтига бир кунда 1,1 млн фойдаланувчи ташриф буюради, материаллари бир ойда 34 млн мартадан кўпроқ кўрилади, ижтимоий тармоқлардаги жами аудиторияси эса қарийб 10 млн нафар. Facebook’да 4,8 млн, Тwetter’да 4,2 млн ўқувчиси бор, масалан.

Дунёни ким бошқаряпти?

Ҳиндистонда қайсидир ҳинд Кембридж ёки Оксфорд каби нуфузли университетларга қабул қилинса, у туғилиб ўсган қишлоқда нақ байрам бўлиб кетади, катта мушакбозлик уюштирилади. Бугун Google, Microsoft, Citigroup, Adobe, Mastercard, PaloAltoNetworks, IBM каби дунёнинг гигант транскорпорацияларини келиб чиқиши ҳинд бўлганлар бошқараётгани балки шундандир.

Умуман, Бразилияда футбол қашшоқликдан қутулишнинг ягона чораси деб қаралса, ҳинд халқи нажотни илмдан қидиради. Ҳатто мамлакат Конституциясида “Илмий тафаккур, тадқиқот ва ислоҳотчилик руҳини ривожлантириш – ҳар бир фуқаронинг бурчи” экани алоҳида белгиланган. Ва муҳими, бу модда шунчаки “очко олиш” учун ёзилмаган.

Ҳиндистонда илмий янгиликларни кенг тарқатиш ва оммалаштириш билан бевосита шуғулланадиган Нашрлар ва ахборотлар директоратига (Publicаtions & Informаtion Directorate) қатъий талаблар қўйилган: хабарларда визуал жозиба, миллий руҳ ва ғурур уфуриб туриши шарт. Яъни, бу ерда тўртта халат кийган одамни расмга тушириб, “Тўғри овқатланиш бўйича маслаҳатлар” мавзусидаги тадбирларни ёритиш кетмайди.

Масалан, директорат ташаббуси билан миллиарддан зиёд аҳоли Ҳиндистоннинг Марс орбитасига юборилган миссияси, Чандраяан-3 ойга парвоз лойиҳасини (аппаратнинг юмшоқ қўнишини) телеканаллар ва ижтимоий тармоқлар орқали жонли эфирда томоша қилган.

Сўнгги сўз

АҚШ фақат ур-йиқит, Ҳиндистон эса ўлдим-куйдим мавзусида фильм ишламайди. Уларда илмий-мотивацион киноасарларга ҳам алоҳида эътибор қаратилади. Яъни ўзини ҳурмат қиладиган давлатлар мамлакат иқтисодиётининг юксалиши, ишсизликнинг тугатилишида турли миграцион келишувлар ёки аёлларни энагаликка ўқитиш эмас, энг аввало илм-фан тарғиботи бирламчи куч эканини яхши билади.

Буюк математик Жон Неш ҳақидаги “Тафаккур ўйини”, аграр иқтисодиёт даҳосига бағишланган “Темпл Грандин”, ихтиролари орқали катта шуҳрат қозонган қаҳрамон образини кўрсатган “Уч савдойи”, давлат имтиҳонларидан ўн иккинчи уринишдан сўнг ўтган ва ғариб оиласи орзусини ушалтирган йигит ҳақидаги “12-уриниш” каби юқори рейтингли фильмлар аслида илм-фанни оммалаштиришга қаратилган комплекс ёндашув маҳсули.

Кейин ривожланган давлатларда илмий-инновацион тадқиқот натижаларининг оммабоп интернет-платформаларда акс этиши алоҳида ҳисоб-китоб қилинади. “ResearchGatе” халқаро ахборот ресурсида қайд этилишича, 2016–2019 йиллар орасида Facebook’да дунё бўйича 1,8 миллионга яқин илмий мақола эълон қилинган, етакчилар АҚШ (476,939), Буюк Британия (126,554), Германия (109,225) ва Ҳиндистон (63,959). Бизнинг номимиз ҳам йўқ. Аҳвол ўзгармаса, киришимиз ҳам қийин бундай рўйхатларга.

Чунки биз бирон тадқиқотчининг ихтироси, изланишлари эмас, отарчиларнинг “шов-шувли” суди кетидан изиллаб қувамиз. Прайм вақтларда қўйилаётган фильм, теленовелла ёки сериаллар мавзуси қайнота-келин, шалтоқ эр, хиёнат каби мавзулардан ортмайди. Давлат телеканалларида мамлакат илм-фанини ёритишга қаратилган кўрсатувларни санашга битта қўлимдаги бармоқлар кўплик қилади, нодавлатларга бармоқ ҳам шарт эмас, йўқ. Интернетда миллий илм-фан ютуқларини кўрсатадиган илмий-оммабоп саҳифалар аудиторияси бир сиқим чиқмайди. Ўзгариш керак.

Дарвоқе, Фанлар академияси сайтининг рус тили шаклида энг сўнгги хабар шу йилнинг август ойида эълон қилинган экан. У ҳам бўлса, Академия собиқ президенти Беҳзод Юлдашевнинг вафотига бағишланган некролог: “Ўзбек илм-фани оғир жудоликка учради”. Тугади.

Нурмуҳаммад Нуруллоҳ