O‘zbekistonda jismoniy shaxslar omonatlarini kafolatlash tizimi hamda omonatlar uchun ma’lum limit joriy etilmoqda. Oliy Majlis Qonunchilik palatasi tegishli qonun loyihasini birinchi o‘qishda qabul qildi. Bu mavzuda “Kursiv O‘zbekiston” soha mutaxassislari bilan suhbatlashdi.
Kafolatlangan omonatlar miqdorining eng yuqori chegarasi 200 million so‘mni tashkil etadi. Parlament quyi palatasi xabarida aytilishicha, ushbu qaror iqtisodiy inqirozlarning salbiy oqibatlarini qisqartirishga yordam beradi. Tahlillarga ko‘ra, belgilangan 200 million so‘m joriy sharoitda omonatning 99,7 foiz to‘liq qaytarilishi kafolatlaydi.
Amaldagi o‘zgarishlar
Qonun loyihasi tashabbuskorlarining ta’kidlashicha, belgilangan limit mavjudligiga qaramay, banklarni mijozlar oldidagi javobgarlikdan ozod etmaydi. Omonatchilar bankdan o‘z mablag‘larining belgilangan miqdordan ortiq qismini qaytarib olishni talab qilishlari mumkin.
Shuni ta’kidlash kerakki, kafolat har bir mijozning faqat bitta bankdagi omonatlariga nisbatan amal qiladi. Agar fuqaroning bir nechta banklarda omonatlari bo‘lsa, banklar bir vaqtning o‘zida bankrot bo‘lgan taqdirda ham, qonun loyihasida nazarda tutilgan yangi tizim barcha omonatlar himoyasini ta’minlaydi.
Mutaxassislar qanday fikrda?
Mybank boshqaruv raisi Ulug‘bek Tavakalov “Kursiv” nashriga bergan intervyusida bankrotlik holatida omonatlarni himoya qilish uchta asosiy yo‘nalishda amalga oshirilishini ta’kidladi: Omonatlarni kafolatlash jamg‘armasi (DGF), Markaziy bankka majburiy ajratmalar va birinchi navbatda kreditorlar talabini qondirish.
Tavakalovning qo‘shimcha qilishicha, Omonat jamg‘armasida limitlarning belgilanishi omonat oqimiga jiddiy ta’sir ko‘rsatmaydi, chunki banklar omonatchilar oldidagi majburiyatlarini to‘liq bajarishda davom etmoqda. Uning so‘zlariga ko‘ra, bu amaliyot Qozog‘istonda qo‘llanadigan yangi standart bo‘lib, u yerda ham kafolatlangan omonatning maksimal miqdori chegaralangan.
Kap Depo investitsiya kompaniyasining katta tahlilchisi Shodibek Kenjayev ham bozordagi o‘zgarishlar bank depozitlariga jiddiy ta’sir ko‘rsatmasligiga qo‘shiladi.
“Mahalliy banklar so‘nggi yillarda o‘zini eng ishonchli banklar sifatida ko‘rsata oldi. Banklardagi muammoli kreditlarning o‘rtacha ulushi 4-5 foizni tashkil etadi”, dedi ekspert.
Omonatchining har bir bank uchun 200 million so‘m kafolatlangan limiti borligini inobatga olsak, nazariy jihatdan kafolatlangan omonat limiti 6 million so‘mdan oshishi mumkin, dedi ekspert.
“Ushbu limitning asosiy maqsadi moliyaviy risklarni to‘g‘ri boshqarishdir. Bu omonatchilarni o‘z mablag‘larini turli banklar o‘rtasida taqsimlashga undaydi, bu esa ulardan biri bankrot bo‘lgan taqdirda ham yo‘qotishlar xavfini kamaytiradi. Bundan tashqari O‘zbekiston moliya tizimida omonatlarni yanada barqaror va diversifikatsiyalangan tarzda taqsimlashga xizmat qiladi”, deb tushuntirdi Shodibek Kenjayev.
Mutaxassisning fikricha, qonun loyihasining ma’qullanishi kichik banklarning jadal o‘sishiga yordam berishi mumkin. Bu butun moliyaviy bozorga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Moliya bo‘yicha mutaxassis Igor Tilepinning qayd etishicha, holat aslida shunday:
- Tijorat banklari (davlat mulki) tomonidan ma’muriy bosim ostida “muhim” xususiy tadbirkorlar va davlat ulushi yirik bo‘lgan korxonalarga ko‘plab kreditlar berildi.
- Qizig‘i shundaki, hatto ayrim tuzilmalarga keraksiz kreditlar bog‘lab qo‘yilgan – masalan, ma’lum bir joyda mehmonxona qurish kerak bo‘lsa, tadbirkorga kredit berilib, to‘lov uchun ma’lum muddat belgilangan. Bunday sharoitda mehmonxona “ixtiyoriy ravishda” bank oldidagi qarzini hech qachon to‘lay olmasligi aniq.
- Ma’muriy resurslar orqali kredit olgan “muhim” tuzilmalarning aksariyati bankrotlik va katta yo‘qotishlarga duch keldi. Zararni yopish uchun esa yanada ko‘proq kredit olindi. Xususiy xoldinglar (guruhlar) va “klasterlar” guruhiga kiruvchi korxonalarning 100 foizi hech qanday foydasiz qarzga botdi.
Inqirozga yuz tutgan korxonalar davlat ulushi bilan tijorat bankidagi zararlarni qanday yopadi? Juda oddiy — qo‘shimcha kapitallashtirish orqali (ustav kapitalini ko‘paytirish). Davlat nazorati ostidagi mablag‘lar va davlat ulushiga ega bo‘lgan ba’zi daromadli kompaniyalar ushbu banklarning aksiyadorlari bo‘lib, ular yuqoridan kelgan buyruq bilan — pul kapitalini ko‘paytirish va yo‘qotishlarni yopishga intiladi. Bu holatni shunday qiyoslash mumkin: nasos stansiyasi daryo suvini kanalga quyadi, kanaldagi suv qisman sug‘orish uchun sarflansa ham, lekin ko‘p qismi befoyda tuproqqa quyiladi.
Har qanday resurs tejalmasa, ertami-kechmi, tugaydi. Shunday qilib, kredit ertagi o‘z nihoyasiga yetib, pul minorasi qulaydi. Bu omonat kafolatlarini bekor qiluvchi qonunning qabul qilinishi sabablaridan biri, xolos. Boshqa omillar ham bor.
O‘zbekiston Markaziy banki maʼlumotlariga ko‘ra, 2024-yil 1-iyul holatida O‘zbekiston bank tizimidagi depozitlar hajmi 265,5 trillion so‘mni, yil davomida nominal o‘sish 31 foizni, real (devalvatsiyadan tashqari) esa 28 foizni tashkil etdi.
O‘zbekistonda bank litsenziyalari 2022-yilda bekor qilingan edi. Shu sababdan “Turkiston” va Hi-Tech — o‘sha yili 7-oktyabr kuni o‘z ruxsatnomalarini yo‘qotgan. Bunga sabab buxgalteriya hisobini qoidabuzarliklar bilan yuritish, yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan yo‘qotishlarga qarshi yetarli zaxiralarning kamligi, boshqa mezonlarga ko‘ra esa, bank faoliyatini amalga oshirish talablariga javob bermaslik bo‘lgan.
Izoh (0)