Ўзбекистонда жисмоний шахслар омонатларини кафолатлаш тизими ҳамда омонатлар учун маълум лимит жорий этилмоқда. Олий Мажлис Қонунчилик палатаси тегишли қонун лойиҳасини биринчи ўқишда қабул қилди. Бу мавзуда “Курсив Ўзбекистон” соҳа мутахассислари билан суҳбатлашди.
Кафолатланган омонатлар миқдорининг энг юқори чегараси 200 миллион сўмни ташкил этади. Парламент қуйи палатаси хабарида айтилишича, ушбу қарор иқтисодий инқирозларнинг салбий оқибатларини қисқартиришга ёрдам беради. Таҳлилларга кўра, белгиланган 200 миллион сўм жорий шароитда омонатнинг 99,7 фоиз тўлиқ қайтарилиши кафолатлайди.
Амалдаги ўзгаришлар
Қонун лойиҳаси ташаббускорларининг таъкидлашича, белгиланган лимит мавжудлигига қарамай, банкларни мижозлар олдидаги жавобгарликдан озод этмайди. Омонатчилар банкдан ўз маблағларининг белгиланган миқдордан ортиқ қисмини қайтариб олишни талаб қилишлари мумкин.
Шуни таъкидлаш керакки, кафолат ҳар бир мижознинг фақат битта банкдаги омонатларига нисбатан амал қилади. Агар фуқаронинг бир нечта банкларда омонатлари бўлса, банклар бир вақтнинг ўзида банкрот бўлган тақдирда ҳам, қонун лойиҳасида назарда тутилган янги тизим барча омонатлар ҳимоясини таъминлайди.
Мутахассислар қандай фикрда?
Mybank бошқарув раиси Улуғбек Тавакалов “Курсив” нашрига берган интервьюсида банкротлик ҳолатида омонатларни ҳимоя қилиш учта асосий йўналишда амалга оширилишини таъкидлади: Омонатларни кафолатлаш жамғармаси (DGF), Марказий банкка мажбурий ажратмалар ва биринчи навбатда кредиторлар талабини қондириш.
Тавакаловнинг қўшимча қилишича, Омонат жамғармасида лимитларнинг белгиланиши омонат оқимига жиддий таъсир кўрсатмайди, чунки банклар омонатчилар олдидаги мажбуриятларини тўлиқ бажаришда давом этмоқда. Унинг сўзларига кўра, бу амалиёт Қозоғистонда қўлланадиган янги стандарт бўлиб, у ерда ҳам кафолатланган омонатнинг максимал миқдори чегараланган.
Kap Depo инвестиция компаниясининг катта таҳлилчиси Шодибек Кенжаев ҳам бозордаги ўзгаришлар банк депозитларига жиддий таъсир кўрсатмаслигига қўшилади.
“Маҳаллий банклар сўнгги йилларда ўзини энг ишончли банклар сифатида кўрсата олди. Банклардаги муаммоли кредитларнинг ўртача улуши 4-5 фоизни ташкил этади”, деди эксперт.
Омонатчининг ҳар бир банк учун 200 миллион сўм кафолатланган лимити борлигини инобатга олсак, назарий жиҳатдан кафолатланган омонат лимити 6 миллион сўмдан ошиши мумкин, деди эксперт.
“Ушбу лимитнинг асосий мақсади молиявий рискларни тўғри бошқаришдир. Бу омонатчиларни ўз маблағларини турли банклар ўртасида тақсимлашга ундайди, бу эса улардан бири банкрот бўлган тақдирда ҳам йўқотишлар хавфини камайтиради. Бундан ташқари Ўзбекистон молия тизимида омонатларни янада барқарор ва диверсификацияланган тарзда тақсимлашга хизмат қилади”, деб тушунтирди Шодибек Кенжаев.
Мутахассиснинг фикрича, қонун лойиҳасининг маъқулланиши кичик банкларнинг жадал ўсишига ёрдам бериши мумкин. Бу бутун молиявий бозорга ижобий таъсир кўрсатади.
Молия бўйича мутахассис Игор Тилепиннинг қайд этишича, ҳолат аслида шундай:
- Тижорат банклари (давлат мулки) томонидан маъмурий босим остида “муҳим” хусусий тадбиркорлар ва давлат улуши йирик бўлган корхоналарга кўплаб кредитлар берилди.
- Қизиғи шундаки, ҳатто айрим тузилмаларга керакциз кредитлар боғлаб қўйилган – масалан, маълум бир жойда меҳмонхона қуриш керак бўлса, тадбиркорга кредит берилиб, тўлов учун маълум муддат белгиланган. Бундай шароитда меҳмонхона “ихтиёрий равишда” банк олдидаги қарзини ҳеч қачон тўлай олмаслиги аниқ.
- Маъмурий ресурслар орқали кредит олган “муҳим” тузилмаларнинг аксарияти банкротлик ва катта йўқотишларга дуч келди. Зарарни ёпиш учун эса янада кўпроқ кредит олинди. Хусусий холдинглар (гуруҳлар) ва “кластерлар” гуруҳига кирувчи корхоналарнинг 100 фоизи ҳеч қандай фойдасиз қарзга ботди.
Инқирозга юз тутган корхоналар давлат улуши билан тижорат банкидаги зарарларни қандай ёпади? Жуда оддий — қўшимча капиталлаштириш орқали (устав капиталини кўпайтириш). Давлат назорати остидаги маблағлар ва давлат улушига эга бўлган баъзи даромадли компаниялар ушбу банкларнинг акциядорлари бўлиб, улар юқоридан келган буйруқ билан — пул капиталини кўпайтириш ва йўқотишларни ёпишга интилади. Бу ҳолатни шундай қиёслаш мумкин: насос станцияси дарё сувини каналга қуяди, каналдаги сув қисман суғориш учун сарфланса ҳам, лекин кўп қисми бефойда тупроққа қуйилади.
Ҳар қандай ресурс тежалмаса, эртами-кечми, тугайди. Шундай қилиб, кредит эртаги ўз ниҳоясига етиб, пул минораси қулайди. Бу омонат кафолатларини бекор қилувчи қонуннинг қабул қилиниши сабабларидан бири, холос. Бошқа омиллар ҳам бор.
Ўзбекистон Марказий банки маълумотларига кўра, 2024 йил 1 июль ҳолатида Ўзбекистон банк тизимидаги депозитлар ҳажми 265,5 триллион сўмни, йил давомида номинал ўсиш 31 фоизни, реал (девалвациядан ташқари) эса 28 фоизни ташкил этди.
Ўзбекистонда банк лицензиялари 2022 йилда бекор қилинган эди. Шу сабабдан “Туркистон” ва Hi-Tech — ўша йили 7 октябрь куни ўз рухсатномаларини йўқотган. Бунга сабаб бухгалтерия ҳисобини қоидабузарликлар билан юритиш, юзага келиши мумкин бўлган йўқотишларга қарши етарли захираларнинг камлиги, бошқа мезонларга кўра эса, банк фаолиятини амалга ошириш талабларига жавоб бермаслик бўлган.
Изоҳ (0)