Osiyo taraqqiyot bankining (OTB) 2024-yil iyul oyidagi hisobotiga ko‘ra, Kavkaz va Markaziy Osiyo, jumladan, O‘zbekiston global iqtisodiy muammolarga qaramay, barqaror iqtisodiy o‘sishni namoyish etishda davom etmoqda.
2023-yilda Markaziy Osiyo mintaqasi yalpi ichki mahsulotining o‘sish sur’ati 5,3 foizni tashkil etgan va 2024-yilda 5 foiz, 2025 yilda esa 5,1 foiz darajasida qolishi kutilmoqda.
O‘zbekiston va Qozog‘iston mintaqaning asosiy davlatlari sifatida bu jarayonda muhim rol o‘ynaydi, bunda O‘zbekiston Respublikasi 2024-yilda 5,2 foizni tashkil etishi prognoz qilinayotgan barqaror iqtisodiy o‘sishni namoyish etishda davom etmoqda. Masalan, avval xabar qilinganidek, O‘zbekistonda isteʼmol narxlari 11,6 foizga oshishi kutilmoqda. Qozog‘iston Respublikasi uchun OTB hisobotiga ko‘ra, 2024 va 2025-yillarda o‘sish 5,3 foizga yetishi kutilmoqda.
Har ikki davlat mustaqillikka erishgandan so‘ng ta’sir ko‘rsatgan o‘zgarishlarga nazar tashlasak, 1991-yildan 2023-yilgacha yalpi ichki mahsulot o‘sishi O‘zbekistonda 564,43 foizni, Qozog‘istonda 949,68 foizni tashkil etganini kuzatishimiz mumkin.
1991-yilda O‘zbekiston yalpi ichki mahsuloti 13,68 milliard dollarni tashkil etgan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich 90,89 milliard dollarga yetgan. 1991-yilda Qozog‘iston yalpi ichki mahsuloti 24,92 milliard dollarni tashkil etgan bo‘lsa, 2023 yilda u 261,42 milliard dollarga yetgani qayd etilgan.
O‘zbekistonning iqtisodiy rivojlanishi
O‘zbekiston 1991-yilda mustaqillikka erishgach, jiddiy iqtisodiy qiyinchiliklarga duch kelgan. Dastlabki yillarda mamlakat o‘zini-o‘zi izolyatsiya qilish va markazlashtirilgan nazorat siyosatini olib borgan. Biroq 1990-yillarning o‘rtalaridan boshlab iqtisodiyotni liberallashtirish va xorijiy sarmoyalarni jalb qilish borasidagi islohotlar boshlangan.
1991-1995 yillar: izolyatsiya davri
Mustaqillikning dastlabki yillarida O‘zbekiston o‘zini-o‘zi yakkalab qo‘yish va iqtisodiyotni markazlashgan holda nazorat qilish siyosatiga amal qilgan. Bu davrda mamlakat yalpi ichki mahsuloti kamaygan, bunga sobiq ittifoq respublikalari bilan iqtisodiy aloqalarning uzilishi va yangi sharoitlarga moslashish zarurati sabab bo‘lgan. Jahon bankining ma’lumotlariga ko‘ra, O‘zbekiston yalpi ichki mahsuloti 1991-yilda 13,68 milliard AQSH dollarini tashkil etgan bo‘lsa, 1995 yilga kelib bu ko‘rsatkich 10,56 milliard AQSH dollariga qisqargan, bu esa 22,8 foizga pasayishdan dalolat beradi.
1996-2003-yillar: islohotlarning boshlanishi
1990-yillarning o‘rtalaridan boshlab iqtisodiyotni liberallashtirish va ishbilarmonlik muhitini yaxshilashga qaratilgan iqtisodiy islohotlar boshlangan. Ushbu davrda yalpi ichki mahsulotning bosqichma-bosqich o‘sishi kuzatilgan, bu yiliga o‘rtacha 4 foizni tashkil etgan. 2003-yilga kelib O‘zbekiston yalpi ichki mahsuloti 18,2 milliard AQSH dollarini tashkil etgan.
2004-2015 yillar: o‘sishning tezlashishi
Bu davrda O‘zbekiston iqtisodiyotida qishloq xo‘jaligi va oltin qazib olish hisobiga barqaror o‘sish kuzatilgan. 2010-yilda YIM 39,3 milliard AQSH dollarini tashkil etgan. Biroq, mamlakat ko‘plab xorijiy investorlar uchun yopiq bo‘lib, keyingi o‘sish imkoniyatlariga to‘sqinlik qilgan.
Bu davrda oylik keksalik pensiyasi real miqdorlarda (iste’mol narxlari indeksini hisobga olgan holda) qariyb 5 barobar oshgan.
2016-2020 yillar: islohotlar davri
2016-yilda Prezident Shavkat Mirziyoyev hokimiyatga kelishi bilan valyuta bozorini erkinlashtirish, ishbilarmonlik muhitini yaxshilash va xorijiy sarmoyalarni jalb qilish kabi iqtisodiy islohotlarning yangi bosqichi boshlangan.
2017-yilda mamlakatimizda valyuta bozori liberallashtirilgan, bu esa valyuta harakati uchun qulaylik yaratgan, import va eksport hajmining oshishiga xizmat qilgan, xorijiy sarmoyalarni jalb qilgan. 2019-yilgi soliq islohotlari korporativ konsolidatsiyani osonlashtirgan, soliq tizimini soddalashtirib, xususiy sektorning professionalligini oshirgan. Bu davrda mamlakat yalpi ichki mahsuloti jadal sur’atlarda o‘sishni boshlagan va 2019-yilda 57,9 milliard AQSH dollarini tashkil etgan.
2021-2023 yillar: pandemiyadan keyingi tiklanish
COVID-19 pandemiyasi O‘zbekiston iqtisodiyotiga jiddiy taʼsir ko‘rsatib, yalpi ichki mahsulotning vaqtincha pasayishiga olib kelgan. Biroq islohotlar va davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlangan chora-tadbirlar tufayli iqtisodiyot tiklana boshlagan.
Misol uchun, Moliya vazirligi tomonidan tashkil etiladigan O‘zbekiston iqtisodiy forumida har yili xalqaro moliya institutlari, tadbirkorlik subyektlari, hukumat vakillari va boshqa manfaatdor tomonlar ishtirok etadi. Forumning birinchi sessiyasi Toshkentda, ikkinchisi esa Samarqandda bo‘lib o‘tgan edi. 2022-yil dekabr oyida O‘zbekiston hukumati strategik islohotlarni amalga oshirish uchun Jahon bankidan qariyb 1 milliard AQSH dollari miqdorida kredit olgan.
2023-yilda O‘zbekiston yalpi ichki mahsuloti 90,80 milliard AQSH dollarini tashkil qilgan.
Qozog‘istonning iqtisodiy rivojlanish tarixi
1991-yilda Sovet Ittifoqi parchalanganidan so‘ng Qozog‘iston juda katta iqtisodiy muammolarga duch kelgan. Prezident Nursulton Nazarboyev iqtisodiyotni liberallashtirish, jumladan, davlat korxonalarini xususiylashtirish va xorijiy sarmoyalarni jalb etishga qaratilgan islohotlarni amalga oshirishga kirishgan. Mustaqillikning dastlabki yillarida Qozog‘iston iqtisodiyoti tanazzulga yuz tutgan, biroq 1990-yillarning o‘rtalariga kelib, mamlakatning katta tabiiy resurslari va neft sanoatiga xorijiy sarmoya kiritilishi tufayli vaziyat yaxshilana boshlagan.
1991-yil 16-dekabrda Qozog‘iston Sovet Respublikasi o‘z faoliyatini to‘xtatgan. Uning o‘rnida SSSR hududidan bozorga yo‘naltirilgan jamiyatga qiyin o‘tishni boshlashga qaror qilgan mustaqil davlat paydo bo‘lgan.
Mustaqillikning dastlabki yillarida Qozog‘iston giperinflyatsiya, do‘kon javonlarining bo‘shligi, hukumatning asosiy ijtimoiy sug‘urta to‘lovlarini to‘lay olmasligi, malakali ishchilarning Yevropadan ommaviy ravishda chiqib ketishi va siyosiy beqarorlik kabi og‘riqli muammolarga duch kelgan. Ammo vaqt o‘tishi bilan, neft kabi tabiiy resurslardan foydalanishga tayyor bo‘lgan Qozog‘iston asta-sekin barqarorlasha boshlagan.
1991-1995 yillar: yo‘lning boshlanishi
Mustaqillikka erishgandan keyingi dastlabki yillarda Qozog‘iston yalpi ichki mahsuloti kamaygan, bunga sobiq Ittifoq respublikalari bilan iqtisodiy aloqalar buzilishi va bozor sharoitiga o‘tish sabab bo‘lgan. 1993-yilda inflyatsiya 3000 foizga yetgan, bu esa aholi turmush darajasining keskin pasayishiga olib kelgan.
1996-2000 yillar: barqarorlik va o‘sish
1990-yillarning o‘rtalaridan neft-gaz sektoridagi islohotlar va investitsiyalar tufayli iqtisodiyot tiklana boshlagan. 1997-yilda yirik Qashag‘on koni ochilishi iqtisodiy o‘sish uchun muhim voqea bo‘lgan. 2000-yilda Qozog‘iston yalpi ichki mahsuloti 18,3 milliard AQSH dollarini tashkil etishi barqarorlashuv boshlanganini isbotlagan.
2001-2008-yillar: neft sektoridagi o‘sish
2000-yillarning boshlarida Qozog‘iston yuqori neft narxi va xorijiy investitsiyalar oqimi tufayli sezilarli iqtisodiy o‘sishni boshdan kechirgan. 2001-yilda neft daromadlarini boshqarish va iqtisodiyotni barqarorlashtirish uchun Milliy neft jamg‘armasi tashkil etilgan. 2008-yilda YIM 133,4 milliard AQSH dollarini tashkil etgan.
2009-2014-yillar: inqiroz va tiklanish davri
2008-yilgi global moliyaviy inqiroz Qozog‘iston iqtisodiyotiga salbiy ta’sir ko‘rsatgan. 2014-yilda YIM 212,2 milliard AQSH dollarini tashkil etgan bo‘lsa, 2014-yilda neft narxining pasayishi yana iqtisodiy qiyinchiliklarga olib kelgan.
2015-2019-yillar: iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish
2015-yilda Qozog‘iston iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish va neft sektoriga qaramlikni kamaytirishga qaratilgan sanoat-innovatsion rivojlanish dasturini amalga oshirishni boshlagan. 2017-yilda xorijiy investitsiyalarni jalb etish va investitsiya muhitini yaxshilashga qaratilgan milliy investitsiya strategiyasi qabul qilingan. 2019-yilda Qozog‘iston yalpi ichki mahsuloti 181,7 milliard dollarni tashkil qilgan.
2020-2023 yillar: pandemiya va tiklanish
COVID-19 pandemiyasi Qozog‘iston iqtisodiyotiga jiddiy taʼsir ko‘rsatib, 2020-yilda YIMning pasayishiga sabab bo‘lgan. Biroq, keyingi yillarda davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlangan choralar va yuqori neft narxi tufayli iqtisodiyot tiklana boshlagan. 2023-yilda Qozog‘iston yalpi ichki mahsuloti 261,42 milliard AQSH dollariga yetgan.
Qozog‘iston va O‘zbekiston iqtisodiy rivojlanishining qiyosiy tahlili
Mustaqillikning dastlabki yillarida har ikki davlat ham jiddiy iqtisodiy tanazzulni boshdan kechirgan. Qozog‘iston neft sektorini rivojlantirish va xorijiy investitsiyalarni jalb qilish tufayli tiklana boshlagan bo‘lsa, O‘zbekiston ham bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich moslashgan, biroq dastlabki o‘zini-o‘zi izolyatsiya qilish siyosati tufayli uning tiklanishi sekinroq kechgan.
Iqtisodiy islohotlar
Qozog‘iston 1990-yillarning o‘rtalarida iqtisodiyotni liberallashtirish bo‘yicha faol islohotlarni boshlagan, bu esa katta xorijiy investitsiyalarni jalb qilish imkonini bergan. O‘zbekistonda keng ko‘lamli islohotlar keyinroq, 2016-yildan boshlab amalga oshirila boshlangan, bu ham iqtisodiy muhitning yaxshilanishiga va sarmoyalarning ko‘payishiga olib kelgan.
Iqtisodiy diversifikatsiya
Diversifikatsiyaga urinishlariga qaramay, Qozog‘iston neft sektoriga qattiq qaram bo‘lib qolmoqda. O‘zbekistonda, aksincha, qishloq xo‘jaligi, oltin qazib olish va boshqa tarmoqlar faol rivojlanishi bir daromad manbaiga qaramlikni kamaytirish imkonini yaratmoqda.
Aholi jon boshiga YIM va o‘sish
Qozog‘iston rivojlangan neft sektori va neft narxining yuqoriligi tufayli yuqori aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan yuqori yalpi ichki mahsulotga ega. O‘zbekistonda aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulotning barqaror o‘sishi, ayniqsa, 2016-yilda iqtisodiy islohotlar boshlanganidan beri kuzatilmoqda.
Xorijiy investitsiyalarni jalb qilish
Qozog‘iston, ayniqsa, neft va gaz sohasiga katta miqdorda xorijiy sarmoyalarni jalb qilgan. O‘zbekiston 2016-yilda boshlangan valyuta bozorini liberallashtirish va ishbilarmonlik muhitini yaxshilashdan so‘ng xorijiy investorlar uchun yanada jozibador bo‘lgan.
Izoh (0)