Осиё тараққиёт банкининг (ОТБ) 2024 йил июль ойидаги ҳисоботига кўра, Кавказ ва Марказий Осиё, жумладан, Ўзбекистон глобал иқтисодий муаммоларга қарамай, барқарор иқтисодий ўсишни намойиш этишда давом этмоқда.
2023 йилда Марказий Осиё минтақаси ялпи ички маҳсулотининг ўсиш суръати 5,3 фоизни ташкил этган ва 2024 йилда 5 фоиз, 2025 йилда эса 5,1 фоиз даражасида қолиши кутилмоқда.
Ўзбекистон ва Қозоғистон минтақанинг асосий давлатлари сифатида бу жараёнда муҳим рол ўйнайди, бунда Ўзбекистон Республикаси 2024 йилда 5,2 фоизни ташкил этиши прогноз қилинаётган барқарор иқтисодий ўсишни намойиш этишда давом этмоқда. Масалан, аввал хабар қилинганидек, Ўзбекистонда истеъмол нархлари 11,6 фоизга ошиши кутилмоқда. Қозоғистон Республикаси учун ОТБ ҳисоботига кўра, 2024 ва 2025 йилларда ўсиш 5,3 фоизга етиши кутилмоқда.
Ҳар икки давлат мустақилликка эришгандан сўнг таъсир кўрсатган ўзгаришларга назар ташласак, 1991 йилдан 2023 йилгача ялпи ички маҳсулот ўсиши Ўзбекистонда 564,43 фоизни, Қозоғистонда 949,68 фоизни ташкил этганини кузатишимиз мумкин.
1991 йилда Ўзбекистон ялпи ички маҳсулоти 13,68 миллиард долларни ташкил этган бўлса, 2023 йилда бу кўрсаткич 90,89 миллиард долларга етган. 1991 йилда Қозоғистон ялпи ички маҳсулоти 24,92 миллиард долларни ташкил этган бўлса, 2023 йилда у 261,42 миллиард долларга етгани қайд этилган.
Ўзбекистоннинг иқтисодий ривожланиши
Ўзбекистон 1991 йилда мустақилликка эришгач, жиддий иқтисодий қийинчиликларга дуч келган. Дастлабки йилларда мамлакат ўзини-ўзи изоляция қилиш ва марказлаштирилган назорат сиёсатини олиб борган. Бироқ 1990 йилларнинг ўрталаридан бошлаб иқтисодиётни либераллаштириш ва хорижий сармояларни жалб қилиш борасидаги ислоҳотлар бошланган.
1991-1995 йиллар: изоляция даври
Мустақилликнинг дастлабки йилларида Ўзбекистон ўзини-ўзи яккалаб қўйиш ва иқтисодиётни марказлашган ҳолда назорат қилиш сиёсатига амал қилган. Бу даврда мамлакат ялпи ички маҳсулоти камайган, бунга собиқ иттифоқ республикалари билан иқтисодий алоқаларнинг узилиши ва янги шароитларга мослашиш зарурати сабаб бўлган. Жаҳон банкининг маълумотларига кўра, Ўзбекистон ялпи ички маҳсулоти 1991 йилда 13,68 миллиард АҚШ долларини ташкил этган бўлса, 1995 йилга келиб бу кўрсаткич 10,56 миллиард АҚШ долларига қисқарган, бу эса 22,8 фоизга пасайишдан далолат беради.
1996-2003 йиллар: ислоҳотларнинг бошланиши
1990 йилларнинг ўрталаридан бошлаб иқтисодиётни либераллаштириш ва ишбилармонлик муҳитини яхшилашга қаратилган иқтисодий ислоҳотлар бошланган. Ушбу даврда ялпи ички маҳсулотнинг босқичма-босқич ўсиши кузатилган, бу йилига ўртача 4 фоизни ташкил этган. 2003 йилга келиб Ўзбекистон ялпи ички маҳсулоти 18,2 миллиард АҚШ долларини ташкил этган.
2004-2015 йиллар: ўсишнинг тезлашиши
Бу даврда Ўзбекистон иқтисодиётида қишлоқ хўжалиги ва олтин қазиб олиш ҳисобига барқарор ўсиш кузатилган. 2010 йилда ЯИМ 39,3 миллиард АҚШ долларини ташкил этган. Бироқ мамлакат кўплаб хорижий инвесторлар учун ёпиқ бўлиб, кейинги ўсиш имкониятларига тўсқинлик қилган.
Бу даврда ойлик кексалик пенсияси реал миқдорларда (истеъмол нархлари индексини ҳисобга олган ҳолда) қарийб 5 баробар ошган.
2016-2020 йиллар: ислоҳотлар даври
2016 йилда Президент Шавкат Мирзиёев ҳокимиятга келиши билан валюта бозорини эркинлаштириш, ишбилармонлик муҳитини яхшилаш ва хорижий сармояларни жалб қилиш каби иқтисодий ислоҳотларнинг янги босқичи бошланган.
2017 йилда мамлакатимизда валюта бозори либераллаштирилган, бу эса валюта ҳаракати учун қулайлик яратган, импорт ва экспорт ҳажмининг ошишига хизмат қилган, хорижий сармояларни жалб қилган. 2019 йилги солиқ ислоҳотлари корпоратив консолидацияни осонлаштирган, солиқ тизимини соддалаштириб, хусусий секторнинг профессионаллигини оширган. Бу даврда мамлакат ялпи ички маҳсулоти жадал суръатларда ўсишни бошлаган ва 2019 йилда 57,9 миллиард АҚШ долларини ташкил этган.
2021-2023 йиллар: пандемиядан кейинги тикланиш
COVID-19 пандемияси Ўзбекистон иқтисодиётига жиддий таъсир кўрсатиб, ялпи ички маҳсулотнинг вақтинча пасайишига олиб келган. Бироқ ислоҳотлар ва давлат томонидан қўллаб-қувватланган чора-тадбирлар туфайли иқтисодиёт тиклана бошлаган.
Мисол учун, Молия вазирлиги томонидан ташкил этиладиган Ўзбекистон иқтисодий форумида ҳар йили халқаро молия институтлари, тадбиркорлик субъектлари, ҳукумат вакиллари ва бошқа манфаатдор томонлар иштирок этади. Форумнинг биринчи сессияси Тошкентда, иккинчиси эса Самарқандда бўлиб ўтган эди. 2022 йил декабрь ойида Ўзбекистон ҳукумати стратегик ислоҳотларни амалга ошириш учун Жаҳон банкидан қарийб 1 миллиард АҚШ доллари миқдорида кредит олган.
2023 йилда Ўзбекистон ялпи ички маҳсулоти 90,80 миллиард АҚШ долларини ташкил қилган.
Қозоғистоннинг иқтисодий ривожланиш тарихи
1991 йилда Совет Иттифоқи парчаланганидан сўнг Қозоғистон жуда катта иқтисодий муаммоларга дуч келган. Президент Нурсултон Назарбоев иқтисодиётни либераллаштириш, жумладан, давлат корхоналарини хусусийлаштириш ва хорижий сармояларни жалб этишга қаратилган ислоҳотларни амалга оширишга киришган. Мустақилликнинг дастлабки йилларида Қозоғистон иқтисодиёти таназзулга юз тутган, бироқ 1990 йилларнинг ўрталарига келиб, мамлакатнинг катта табиий ресурслари ва нефть саноатига хорижий сармоя киритилиши туфайли вазият яхшилана бошлаган.
1991 йил 16 декабрда Қозоғистон Совет Республикаси ўз фаолиятини тўхтатган. Унинг ўрнида СССР ҳудудидан бозорга йўналтирилган жамиятга қийин ўтишни бошлашга қарор қилган мустақил давлат пайдо бўлган.
Мустақилликнинг дастлабки йилларида Қозоғистон гиперинфляция, дўкон жавонларининг бўшлиги, ҳукуматнинг асосий ижтимоий суғурта тўловларини тўлай олмаслиги, малакали ишчиларнинг Европадан оммавий равишда чиқиб кетиши ва сиёсий беқарорлик каби оғриқли муаммоларга дуч келган. Аммо вақт ўтиши билан, нефть каби табиий ресурслардан фойдаланишга тайёр бўлган Қозоғистон аста-секин барқарорлаша бошлаган.
1991-1995 йиллар: йўлнинг бошланиши
Мустақилликка эришгандан кейинги дастлабки йилларда Қозоғистон ялпи ички маҳсулоти камайган, бунга собиқ Иттифоқ республикалари билан иқтисодий алоқалар бузилиши ва бозор шароитига ўтиш сабаб бўлган. 1993 йилда инфляция 3000 фоизга етган, бу эса аҳоли турмуш даражасининг кескин пасайишига олиб келган.
1996-2000 йиллар: барқарорлик ва ўсиш
1990 йилларнинг ўрталаридан нефть-газ секторидаги ислоҳотлар ва инвестициялар туфайли иқтисодиёт тиклана бошлаган. 1997 йилда йирик Қашағон кони очилиши иқтисодий ўсиш учун муҳим воқеа бўлган. 2000 йилда Қозоғистон ялпи ички маҳсулоти 18,3 миллиард АҚШ долларини ташкил этиши барқарорлашув бошланганини исботлаган.
2001-2008 йиллар: нефть секторидаги ўсиш
2000 йилларнинг бошларида Қозоғистон юқори нефть нархи ва хорижий инвестициялар оқими туфайли сезиларли иқтисодий ўсишни бошдан кечирган. 2001 йилда нефть даромадларини бошқариш ва иқтисодиётни барқарорлаштириш учун Миллий нефть жамғармаси ташкил этилган. 2008 йилда ЯИМ 133,4 миллиард АҚШ долларини ташкил этган.
2009-2014 йиллар: инқироз ва тикланиш даври
2008 йилги глобал молиявий инқироз Қозоғистон иқтисодиётига салбий таъсир кўрсатган. 2014 йилда ЯИМ 212,2 миллиард АҚШ долларини ташкил этган бўлса, 2014 йилда нефть нархининг пасайиши яна иқтисодий қийинчиликларга олиб келган.
2015-2019 йиллар: иқтисодиётни диверсификация қилиш
2015 йилда Қозоғистон иқтисодиётни диверсификация қилиш ва нефть секторига қарамликни камайтиришга қаратилган саноат-инновацион ривожланиш дастурини амалга оширишни бошлаган. 2017 йилда хорижий инвестицияларни жалб этиш ва инвестиция муҳитини яхшилашга қаратилган миллий инвестиция стратегияси қабул қилинган. 2019 йилда Қозоғистон ялпи ички маҳсулоти 181,7 миллиард долларни ташкил қилган.
2020-2023 йиллар: пандемия ва тикланиш
COVID-19 пандемияси Қозоғистон иқтисодиётига жиддий таъсир кўрсатиб, 2020 йилда ЯИМнинг пасайишига сабаб бўлган. Бироқ, кейинги йилларда давлат томонидан қўллаб-қувватланган чоралар ва юқори нефть нархи туфайли иқтисодиёт тиклана бошлаган. 2023 йилда Қозоғистон ялпи ички маҳсулоти 261,42 миллиард АҚШ долларига етган.
Қозоғистон ва Ўзбекистон иқтисодий ривожланишининг қиёсий таҳлили
Мустақилликнинг дастлабки йилларида ҳар икки давлат ҳам жиддий иқтисодий таназзулни бошдан кечирган. Қозоғистон нефть секторини ривожлантириш ва хорижий инвестицияларни жалб қилиш туфайли тиклана бошлаган бўлса, Ўзбекистон ҳам бозор иқтисодиётига босқичма-босқич мослашган, бироқ дастлабки ўзини-ўзи изоляция қилиш сиёсати туфайли унинг тикланиши секинроқ кечган.
Иқтисодий ислоҳотлар
Қозоғистон 1990 йилларнинг ўрталарида иқтисодиётни либераллаштириш бўйича фаол ислоҳотларни бошлаган, бу эса катта хорижий инвестицияларни жалб қилиш имконини берган. Ўзбекистонда кенг кўламли ислоҳотлар кейинроқ, 2016 йилдан бошлаб амалга оширила бошланган, бу ҳам иқтисодий муҳитнинг яхшиланишига ва сармояларнинг кўпайишига олиб келган.
Иқтисодий диверсификация
Диверсификацияга уринишларига қарамай, Қозоғистон нефть секторига қаттиқ қарам бўлиб қолмоқда. Ўзбекистонда, аксинча, қишлоқ хўжалиги, олтин қазиб олиш ва бошқа тармоқлар фаол ривожланиши бир даромад манбаига қарамликни камайтириш имконини яратмоқда.
Аҳоли жон бошига ЯИМ ва ўсиш
Қозоғистон ривожланган нефть сектори ва нефть нархининг юқорилиги туфайли юқори аҳоли жон бошига тўғри келадиган юқори ялпи ички маҳсулотга эга. Ўзбекистонда аҳоли жон бошига ялпи ички маҳсулотнинг барқарор ўсиши, айниқса, 2016 йилда иқтисодий ислоҳотлар бошланганидан бери кузатилмоқда.
Хорижий инвестицияларни жалб қилиш
Қозоғистон, айниқса, нефть ва газ соҳасига катта миқдорда хорижий сармояларни жалб қилган. Ўзбекистон 2016 йилда бошланган валюта бозорини либераллаштириш ва ишбилармонлик муҳитини яхшилашдан сўнг хорижий инвесторлар учун янада жозибадор бўлган.
Изоҳ (0)