So‘nggi bir necha yil ichida O‘zbekiston iqtisodiy, huquqiy va ijtimoiy jihatdan ulkan sakrashlarni amalga oshirdi. O‘zbekiston iqtisodiyoti 2023-yilda 6 foizga o‘sgani (90 milliard dollardan ortiq) buning dalilidir. Aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot 28,98 million so‘mga (2000 dollardan ortiq) oshdi.
Markaziy bank maʼlumotlariga ko‘ra, 2023-yilda O‘zbekiston iqtisodiyotiga kiritilgan to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hajmi 7,2 milliard dollarga yetdi, bu 2022-yilga nisbatan ikki baravar ko‘pdir.
O‘zbekistonning Jahon savdo tashkilotiga (JST) a’zo bo‘lish jarayoni davom etayotganini ham ta’kidlash joiz. Bu respublika uchun yangi ufqlarni ochadi.
Bularning barchasi bugungi kunda O‘zbekiston iqtisodiyoti jadal rivojlanayotgani, investorlar uchun keng imkoniyatlar yaratilayotganining yaqqol dalilidir. Investitsion bozorning o‘zi ham jadal rivojlanib, sarmoya kiritish va kapitalni ko‘paytirish uchun tobora ko‘proq imkoniyatlarni taklif qilmoqda. Biroq muvaffaqiyatli investitsiya asoslari va strategiyasini bilishni talab qiladi.
Quyida bu sohada nimani bilish kerakligi va pul sarflashni qanday boshlash zarurligi haqida mutaxassislarning fikrlari keltirilgan.
Investitsiya nima?
Investitsiya bu — kelajakda foyda olish maqsadida turli xil aktivlarga pul kiritish jarayoni. Bu aksiyalarni, obligatsiyalarni, ko‘chmas mulkni, tovarlarni, kriptovalyutalarni va boshqa moliyaviy vositalarni sotib olishni o‘z ichiga olishi mumkin. Investitsiyalarning maqsadi kapitalni ko‘paytirish va uzoq muddatda moliyaviy barqarorlikni ta‘minlashdir.
U bir qator imtiyozlarni, jumladan, kapitalni oshirish imkoniyatini taqdim etadi. Muvaffaqiyatli pul sarmoyasi sizni uning qadrsizlanishidan himoya qiladi. Bundan tashqari, daromadni ishga yollanmasdan ham olish mumkin.
Biroq, bozordagi o‘zgarishlar, muvaffaqiyatsiz investitsiyalar yoki beqaror iqtisodiy sharoitlar tufayli sarmoyangizni yo‘qotish xavfi mavjud. Shuning uchun mumkin bo‘lgan yo‘qotishlarga tayyor bo‘lish va xavflarni boshqarish strategiyasiga ega bo‘lish muhimdir.
Sarmoya kiritish uchun eng yaxshi joy qayerda?
Har bir qadam jiddiy o‘zgarishlarga olib kelishi mumkin bo‘lgan moliya va sarmoya olamida ishonchli yo‘lboshchi bo‘lishi muhim, – deydi O‘zbekistondagi ko‘chmas mulk portali bo‘lgan Realting.uz rahbari, soha mutaxassisi Andrey Sadikov.
“1000 dollar bilan O‘zbekistonda sarmoya kiritishni boshlash mumkinmi? Boshlovchi investorlar nimadan boshlashlari kerak?”, — degan savolga Andrey quyidagicha javob berdi.
“Birinchidan, men yangi sarmoya kiritayotganlarga ushbu sohadagi ta‘limga e‘tibor berishni tavsiya qilaman. 1000 dollar — bu sizning ta’limingizga sarmoya kiritish uchun ajoyib boshlang‘ich miqdor. Men ishonamanki, bu holda eng yuqori daromad darajasi bo‘ladi. Bu keyingi qadamlar uchun yaxshi asos bo‘ladi.
Ko‘chmas mulk o‘zining barqarorligi va uzoq muddatli o‘sish salohiyati bilan o‘ziga jalb qiladi, ayniqsa bozor dinamik rivojlanishda davom etayotgan O‘zbekistonda.
Agar, masalan, joriy yil uchun prognozlarim haqida gapiradigan bo‘lsak: ikkilamchi bozorda kvadrat metr narxi 2024 yil davomida 20-25 foizga, har chorakda esa maksimal 6 foizga oshadi. Ko‘chmas mulkning kvadrat metri hozirda o‘rtacha 1000 dollar tursa, bir yil ichida 1200 dollarga oshadi.
Yangi binolarda 1 kv/m ning narxi 30% ga, 1000 dollardan 1300 dollargacha oshadi. Bitimlar soni umumiy hisobda 6-7 foizga oshadi”, — dedi Andrey Sadikov.
“O‘zbekiston bozori ko‘chmas mulkdan tortib, qishloq xo‘jaligi va turizmgacha ko‘plab imkoniyatlarni taqdim etadi. Shuni esda tutish kerakki, har bir soha o‘ziga xos xususiyatlarga ega va chuqur tushunishni talab qiladi. Qimmatli qog‘ozlar, shuningdek, boshlang‘ich investorlar uchun past kirish chegarasi va qimmatli bozor bilimlarini olish imkoniyati tufayli qiziqish uyg‘otadi. Bank depozitlari eng xavfsiz variant, garchi ularning rentabelligi odatda cheklangan bo‘lsa-da”, — deydi ekspert boshqa investitsiya sohalarini tahlil qilar ekan.
“Shuni ta’kidlashni istardimki, sarmoya kiritishda muvaffaqiyat sabr va o‘rganishni talab qiladi. Darhol natijalarni kutmang. O‘z bilim va ko‘nikmalaringizni doimiy ravishda oshirib borish muhim”, — deya xulosa qildi Andrey Sadikov.
MELA oilaviy xolding asoschisi va bosh direktori Yevgeniy Mojeyko ham o‘z fikri va bilimini biz bilan o‘rtoqlashdi.
“Har bir yangi investor o‘z yurishini boshlashdan oldin investitsiya maqsadi haqida qaror qabul qilishi kerak. Dastlabki bosqichlarda o‘z imkoniyatlaringizni baholashingiz kerak. Investitsiya jarayoni bir martalik jarayon bo‘lmasligi kerak, bu doimiy e’tibor va qo‘shimcha pul talab qiladi. Har qanday investor dastlab o‘z strategiyasi haqida qaror qabul qilishi va unga kamida bir yil amal qilishi kerak”, — dedi Yevgeniy.
Mutaxassis, shuningdek, 1000 AQSH dollari miqdoridagi boshlang‘ich kapital sizning ta’limingizga eng yaxshi sarmoya ekanini ta‘kidladi.
“Bu pulni fond bozori vositalariga yoki kriptovalyuta vositalariga yoki Forex bozori vositalariga emas, balki bu pulni ta’limingizga investitsiya qiling. Investitsiya sohasida moliyaviy savodxonlikni oshirish kurslariga yoziling”, deya maslahat berdi u.
“Qayerga sarmoya kiritish yaxshiroq?” degan savolga Yevgeniy quyidagicha javob berdi.
Sarmoya kiritishning eng keng tarqalgan turi ko‘chmas mulkka, o‘z biznesingizga sarmoya kiritish — noldan ochish yoki mavjud biznesni kengaytirish, shuningdek bank depozitlari, kriptovalyutalar, Forex bozori vositalari, shuningdek, pul yig‘ib qo‘yish, bu yerda men aytmoqchi bo‘lganim “yostiq ostiga yig‘iladigan pul”. Agar biz ushbu vositalarning barchasi haqida umumiy gapiradigan bo‘lsak, unda har bir investitsiya turi o‘zining ijobiy va salbiy tomonlariga ega.
Keling, “pul yig‘ib qo‘yish”dan boshlaylik. Uning jozibasi nima? Albatta, bu pul hamisha yoningizda bo‘ladi, hech qayerga borish shart emas, pul sizning seyfingizda yoki matras ostidagi uch litrli idishda, yostiq tagida va hokazo joylarda ekanligini bilasiz. Shu bilan birga, sizdan biron bir maxsus bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lish talab etilmaydi.
Ushbu turdagi investitsiyalarning kamchiliklari qanday? Eng katta kamchilik — bu sizning pulingizning qadrsizlanishi. Inflyatsiya ularni shunchaki yeb bitiradi!
Endi bank depozitlari haqida. Ha, albatta, bank depoziti eng keng tarqalgan va foydalanish mumkin bo‘lgan jamg‘arma turlaridan biridir. Nega u shunchalik mashhur? Chunki ko‘pchilik bundan foydalanadi.
Sovet davridagi reklama roliklarini eslang, ularda bizni jamg‘arma kassalarida pul saqlashga undashgan. O‘shanda ham aholiga pulni uyda emas, balki omonat kassalarida saqlash, omonatlarga jamg‘arib, foizlarini olishga o‘rgatilgan. Depozitning shunchaki uyda pul yig‘ishdan qanday afzalligi bor? Albatta, bank hech bo‘lmaganda omonatga sarmoya kiritish uchun bir oz foiz to‘laydi. Bundan tashqari, siz hech qanday maxsus bilimga ega bo‘lishingiz shart emas, faqat bankka kelishingiz, shartnoma tuzishingiz, ma’lum bir muddatga ma’lum foiz stavkasida ma’lum miqdorda pul qo‘yishingiz kerak va tamom.
Shuni ham ta’kidlash joizki, bugungi kunda O‘zbekistonda jismoniy shaxslarning depozitlari bo‘yicha stavka 23 foizdan 25 foizgacha o‘zgarib turadi.
Bank depozitining qanday kamchiliklari bor? Bu bank defolt xavfi, ya’ni uning bankrotligi. Litsenziyani bekor qilish holatlari ko‘pligini bilamiz. Masalan, o‘tgan yili O‘zbekistonda ikki bankning litsenziyasi to‘xtatilgan edi. Ya’ni bu yerda vaziyat shundayki, siz investitsiyalaringizni boshqarolmaysiz, bankda nima sodir bo‘layotganini bilmaysiz va uning kredit portfelini kuzatmaysiz.
O‘z biznesingizga sarmoya kiritish. Albatta, bu holda boshlang‘ich kapital kerak — sizning jamg‘armalaringiz yoki qarz mablag‘lari. Agar siz kredit olsangiz, siz olgan barcha summangizga qo‘shib oylik foizlarni ham to‘lashingiz kerakligini aniq tushunishingiz kerak.
Sizning biznesingiz muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun siz biznes g‘oyasini tanlash, biznes-rejani ishlab chiqish va hamfikrlar jamoasini yig‘ish uchun kuch sarflashingiz kerak bo‘ladi. Biznes sizning haftasiga yetti kun va kuniga 24 soat unda ishtirok etishingizni talab qilishini tushunishingiz kerak, bu iqtisodiy sikllarga, mavsumiylikka va raqobat muhitiga bog‘liq bo‘ladi. Bugungi kunda postsovet hududida ro‘y berayotgan bu barcha geosiyosiy vaziyatlar ham sizning biznesingizga ijobiy yoki salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Boshqa tomondan, agar biz afzalliklar haqida gapiradigan bo‘lsak, ba’zilar uchun biznes ularning butun hayotining juda katta hikoyasidir, meros bo‘lib qolgan narsa ma’lum bir mintaqa yoki hatto butun mamlakat aholisiga ma‘lum foyda keltiradi. Bunday holda siz o‘zingiz yoqtirgan narsani qilishdan kuchli hissiy zaryad olasiz. Xo‘sh, shunga ko‘ra, siz o‘z biznesingizni yo‘lga qo‘yganingizda, sizning ishtirokingizsiz daromad keltiradigan tizimni qurishingiz mumkin va operatsion faoliyatdan chalg‘igan aksiyador sifatida siz dividendlar ko‘rinishida daromad olasiz”, — dedi ekspert.
Qimmatli qog‘ozlar bozori, albatta, qashshoqlikka qarshi eng afzal yo‘l emas. Agar u shunchalik qulay bo‘lganida, daromad olish juda oson bo‘lsa, ehtimol u yerda hamma pul topardi va kambag‘allar qolmasdi. Qimmatli qog‘ozlar bozori siz investitsiya qilgan barcha pullaringizni shafqatsizlarcha “yeb qo‘yishi” mumkin.
Ushbu vositaning asosiy kamchiligi shundaki, u ma’lum bilimlarni, doimiy amaliyotni va vaqtni talab qiladi. Qimmatli qog‘ozlar bozori yuqori volatillik xavfi bilan bog‘liq, xususan, u dunyoda sodir bo‘layotgan barcha turdagi geosiyosiy va geoiqtisodiy hodisalarga keskin munosabatda bo‘ladi. Shunga qaramay, u tobora ko‘proq odamlarning e‘tiborini tortmoqda, chunki u yerda rentabellik, albatta, ilgari sanab o‘tilgan barcha vositalardan — ko‘chmas mulk, bank depozitlari va boshqalardan yuqori. Bu yerdagi daromad baʼzan 20 foizdan oshadi”, — dedi Yevgeniy.
Shuningdek, u fond bozori noyob imkoniyatlarni taqdim etadi, deb hisoblaydi. Misol uchun, har birimiz Apple aksiyadori bo‘lishimiz mumkin, agar sizga bu kompaniyaning moliyaviy hisobotlari va siyosati umuman yoqmasa, siz bir marta bosish orqali ularning aksiyalarini sotishingiz va Tesla yoki boshqa kompaniyalarning aksiyadoriga aylanishingiz mumkin. Bugungi kunda bozor faol rivojlanmoqda. Ya’ni fond bozorining afzalligi shundaki, u juda tez va moslashuvchan likvidlikni ta’minlaydi.
Boshqa investitsiya usullari singari, fond bozori ham xatarlarga to‘la. Xuddi shu xavflarni minimallashtirish haqidagi savolga javob bera turib, Yevgeniy quyidagilarni maslahat berdi.
Daromad va xavf o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rsatadigan va bizga, aslida, bizning tavakkalchiligimizni boshqarishga yordam beradigan shunday qiziqarli diagramma mavjud. Agar men fond bozorida tavakkal qilishga tayyor bo‘lmasam, men davlat obligatsiyalari, masalan, Amerika g‘aznachiligi yoki Yevropa, Rossiya markaziy banklarining, O‘zbekiston Moliya vazirligining davlat obligatsiyalari kabi minimal riskli vositalarni sotib olaman.
Ya‘ni, biz minimal risk bilan vositani sotib olmoqdamiz, chunki bu obligatsiyalarning defolt xavfi siz qaysi obligatsiyalarni sotib olishingizga qarab Amerika, Rossiya yoki O‘zbekistonning defolt xavfi bilan deyarli teng. Shunday qilib, biz har doim xavf-xatarimizni nazorat qila olamiz. Ammo bunday investitsiyalardan olinadigan daromad yuqori emasligini ham tushunishingiz kerak.
Ya’ni fond bozori siz investitsiya qiladigan vositalarni tanlash tufayli riskni minimallashtirishga imkon beradi, deb aytishimiz mumkin. Biznesi tez rivojlanayotgan va kengayayotgan ba‘zi yosh kompaniyalarning aksiyalarini sotib olib, siz bir vaqtning o‘zida bozorda yuqori xavfni sotib olasiz. Aksincha, Apple, Facebook, Amazon kabi eng yirik kompaniyalarning aksiyalarini sotib olib, siz o‘z risklaringizni minimallashtirasiz, chunki bunday kompaniyalarning defolt ehtimoli juda past”.
Viktoriya Babayants tayyorladi
Izoh (0)