“Qayerdaki qonunlar hokim ustidan hukmron bo‘lsa, hokimlar esa qonunga qul bo‘lsa, o‘sha davlat gullab yashnaydi. Agar davlat qonunlar ustidan yaroqsiz hokimiyatni o‘rnatib qo‘yadigan bo‘lsa, u holda qonun hech qanday foyda bermaydi, aksincha, davlat uchun juda katta zarar keltiradi”. Ushbu so‘zlar buyuk yunon olimi Aflotunning “Qonunlar” asaridan bir iqtibos edi.
“Daryo” O‘zbekistondagi mahalliy hokimlik boshqaruvining asosiy vazifalari va majburiyatlari, tizimdagi muammolar haqida siyosatshunoslar Oybek Sirojov va Farhod Karimovlar bilan suhbatlashdi.
– Bugungi kunda mahalliy hokimlik boshqaruv tizimida qanday muammo va kamchiliklar mavjud?
Oybek Sirojov, siyosatshunos:
– Boshqaruv juda murakkab masala. Samarali boshqaruv ko‘plab muammolarni bartaraf etishga xizmat qilsa, noeffektiv boshqaruv esa yana yangi muammolarni yuzaga keltiradi. Bizda markaziy boshqaruv tizimi bilan bir qatorda mahalliy boshqaruv tizimi mavjud. Xalqning ko‘proq eʼtiroz va shikoyatlari bevosita mahalliy boshqaruv bilan bog‘liq. Buning o‘ziga yarasha obyektiv va subyektiv omillari bor. Mahalliy hokimiyat asosan hududlarda bartaraf qilinishi kerak bo‘lgan kundalik muammolar. O‘zbekiston misolida mahalliy boshqaruv hokimiyatida jiddiy muammolar mavjud. Masalan, hokimlar misolida korrupsiya bilan bog‘liq masalani hali ham bartaraf eta olmadik. Meni nazarimda, bugungi islohotlar bilan mahalliy hokimiyatning saʼy-harakati kutilgan natija bermayapti.
Farhod Karimov, siyosatshunos:
– Nega aholi o‘rtasida mahalliy boshqaruv organlariga nisbatan norozilik kayfiyati mavjud? Masalan, mahalliy hokimiyat binolariga borsangiz kechasi ham ishlayotgan bo‘ladi. Men bu savolga falsafiy javob izlashga harakat qildim. O‘zbekiston demokratik davlat hisoblanadi. Demokratiyadan xalq nimani kutadi? G‘arb jamiyatlarida qachonki erkinlik birinchi o‘ringa chiqsa, ana o‘shanda aholi haqiqiy demokratiya bo‘ldi deb hisoblaydi va mahalliy hokimiyatdan rozi bo‘ladi. Sharq xalqlari esa jamiyatda tenglik bo‘lishini talab qiladi. G‘arb bilan Sharqning demokratiyaga bo‘lgan qarashlarida bir qancha farqlar bor. Bu barcha Sharq mamlakatlarida shunday. Yaʼni Sharq xalqlari jamiyatda tenglik bo‘lsa, boshqaruv hokimiyati yaxshi ishlamoqda, degan xulosaga keladi. Biz asosan mahalliy boshqaruv tizimini G‘arbdan olganmiz. Lekin bizni xalq hokimiyatdan boshqacha kutuvlarni qiladi. Men masalaning falsafiy negizda shu muammoni ko‘rdim.
Rahbar qachon qo‘rqishni boshlasa, yaxshi ishlashni boshlaydi. Albatta, bu yerda kimdan qo‘rqishiga ko‘p narsa bog‘liq. Xudodan qo‘rqadigan rahbar xudodan qo‘rqib bir ish qiladi. Qonun va xalqdan qo‘rqadigan rahbar xalq oldida hisobdor bo‘ladi. Agar rahbar o‘zidan yuqorida turuvchi rahbardan qo‘rqsa, u yuqoridagi rahbarga yoqish uchun ishlashni boshlaydi. Bu falsafa ming yillardan beri bor. Xo‘sh, bizdagi mahalliy boshqaruv hokimiyatidagi rahbarlar kimdan qo‘rqadi? — deydi Farhod Karimov.
G‘arbda shunday bir gap bor: “Xudodan qo‘rqmaydigan ruhoniyning bo‘lishi eng yomon narsa”. Xudodan qo‘rqmaydigan ruhoniy dindan o‘z manfaatlari yo‘lida foydalanishni boshlaydi. Yevropada o‘rta asrlarda dinning siyosiylashib ketishining bosh sababi ham shunda edi. Boshqaruvda ham xuddi shunday. Xalqidan qo‘rqmaydigan rahbardan dahshatli inson yo‘q bu dunyoda. Yaʼni hokimlarni oldidagi birinchi qo‘rquv xalqdan bo‘lishi kerak.
Bizdagi eng katta muammo – rahbar xalq oldidagi hisobdorlik masalasida xatolikka yo‘l qo‘ysa, xalq rahbarning bu xatosini ko‘rmaydi. Bizda tuman hokimlarni xalq oldidagi hisobdorligini ko‘rmaysiz. O‘zbekistonda 211 tuman va shahar bo‘lsa, shundan atigi 15 ta hokimning shaffofligi va xalq oldida hisobdorligini ko‘rish mumkin. Meni o‘zim Toshkent shahridagi 3 ta tumanda yashadim. Shu 3 ta tumanda hokim biron marta xalq bilan muloqot tashkil qilganini ko‘rmadim.
Agar biror yerda qurilish ketayotgan bo‘lsa va hokimlar xalqqa to‘g‘ri tushuncha bermasa, xalq buni noto‘g‘ri qabul qilishi mumkin. Agar xalqqa tushuntirilsa, oddiy odamlar bu ishlarni tushunishga harakat qiladi.
Oybek Sirojov, siyosatshunos:
– Sharqda har doim hokimiyatga intilish G‘arbga qaraganda kuchliroq bo‘lgan. Chunki Sharq odamiga hokimiyat juda ko‘p narsa beradi. Sharqda jamoaviylik nuqtayi nazaridan hokimiyat nafaqat bir insonga, balki uning atrofidagi qolgan insonlarga ham imkoniyat beradi. Sharqda insonni yaxshi hayot kechirishini taʼminlovchi narsa oldin ham, hozir ham – bu hokimiyat. G‘arbda esa individualizm va hokimiyatga erishmasdan ham yaxshi hayot kechirish imkoniyatlarining yaratilganligi, hokimiyatga bo‘lgan intilishlarni maʼlum maʼnoda cheklaydi. Yaʼni barcha hokimiyatga harakat qilmaydi. Agar hokimiyatga barcha intilsa, bu maʼlum muammolarni keltirib chiqaradi.
Siyosatda manfaatdorlik masalasi ustuvorlik kasb etadi. Hozir tuman hokimlari viloyat hokimining buyruq va topshiriqlarini sharafli tarzda bajarsa, viloyat hokimiga yoqsa, bo‘ldi. Chunki tuman hokimining kelajakdagi faoliyatini viloyat hokimi hal qiladi. Shunday bo‘lganidan keyin tuman hokimlari xalqqa hisobdor bo‘lmaydi. To‘g‘ri, atrofdagilarning taʼsiri bilan biror ish qilishi mumkin. Lekin konstruktiv masalalarda o‘zi mustaqil shug‘ullana olmaydi.
Yana bir muhim masala – bu tashabbuskorlik. Misol uchun, rahbar bir tashabbusni ilgari sursa, lekin bu tashabbus o‘zini oqlamasa unga javobgar bo‘ladi. Lekin tashabbus yuqoridan ilgari surilayotgan bo‘lsa, u uchun javobgar bo‘lmaydi.
– Birinchi maʼmuriyat davri (1991-2016)da mahalliy hokimlik boshqaruvida boshqacha siyosat yuritilgan edi. Hozir undan tubdan farq qiladigan siyosat yuritilmoqda. Shu ikki boshqaruv siyosatini bir-biri bilan solishtirsak, qaysi biri qulayroq va foydaliroq?
Oybek Sirojov, siyosatshunos:
– Birinchi maʼmuriyat davrida mahalliy boshqaruv hokimlik va boshqa jabhalarda kuch ishlatar tizimining taʼsiri kuchaytirildi. Ayniqsa, 2000-yillardan keyin bu siyosatga yana urg‘u berildi. Yaʼni kuch ishlatar tizim hokimliklarni qo‘rqituvchi omilga aylandi. Lekin 2010-yildan keyin tizim berilgan imkoniyatlarni suiisteʼmol qilishni boshladi. Ikkinchi maʼmuriyat davriga kelib, bu siyosatga chek qo‘yildi. Sababi, kuch ishlatar tuzilmalar hatto ko‘chadagi “stolba”ni ham qamashgacha borgan edi.
2018—2019-yillarda mahalliy boshqaruv hokimliklarni tiyib turish vakolati parlamentga berildi. Ammo bu o‘zini oqlamadi. Chunki bu davrda deputatlarga katta imkoniyatlar berilgan edi. Masalan, aholi bilan uchrashish, hududlarni borib o‘rganish va shu orqali mahalliy hokimiyatni nazorat qilish hamda undan o‘ziga xos hisobdorlik masalasi qo‘yilgan edi. Menimcha, bunda ko‘zlangan natijaga erishilmaganining asosiy sababi – yetarli salohiyatli deputatlar bo‘lmaganida.
Bugungi kunda mahalliy hokimiyatni tiyib turuvchi institut sifatida – mahalla ilgari surilmoqda. Hozir mahalliy hokimliklarga ham resurs nuqtayi nazardan, ham kadr nuqtayi nazardan, kuch va salohiyat nuqtayi nazardan muqobil institut shakllantirish kerak. Aslida bu dunyo tajribasida mavjud. Lekin bizdagi bitta muammo shundan iboratki, tashkiliy masalada mahalla nomigagina o‘zini o‘zi boshqaruvchi institut hisoblanadi.
Aslida hokim biror hududdagi yerni tadbirkorga sotishdan oldin, mahalla oqsoqoli bilan maslahatlashishi kerak. Mahalla oqsoqolining salohiyati ham hokimning noto‘g‘ri qarorlariga qarshi chiqa oladigan darajada bo‘lishi zarur. Hozir mahalla institutiga yangi maqom, yangi imkoniyatlar berildi. Lekin natija qanday bo‘lishini vaqt ko‘rsatadi.
– Mahalliy boshqaruv hokimiyatini takomillashtirish uchun qanday chora-tadbirlar ko‘rish kerak?
Farhod Karimov, siyosatshunos:
– Davlat rahbari o‘z chiqishlarida ochiqlik va shaffoflikni taʼminlash haqida ko‘p marotaba aytib kelgan. Masalan, oddiy fuqaro prezident va vazirlar mahkamasi chiqarayotgan qarorlarni ko‘rib, taklif berishi mumkin. Ammo quyi bo‘g‘inda bu narsa yo‘q. Vaholanki, xalq bilan ishlaydigan quyi bo‘g‘in hisoblanadi.
Mahalliy boshqaruvni takomillashtirish uchun birinchi o‘rinda hokimiyatning faoliyati ochiq bo‘lishi kerak. Yaʼni hokim bir qaror qabul qilyaptimi, bu qaror 2-3 kun muhokamada tursin. Misol uchun, hokim uchun kelgan hujjatlar haftalab hokimni xonasiga kirmasdan yotadi. Oxiri o‘sha hujjatni tayyorlagan masʼul hokimga hujjat nima haqida ekanligini tushuntiradi va hokim imzo qo‘yadi. Bundan foydalanuvchi insonlar ko‘p bo‘ladi. Agar imzolanayotgan hujjatlar 1 hafta davomida hokim stolining ustida emas, balki xalq bilan tanishish jarayonidan o‘tganida, qarorlar juda saralangan bo‘lar edi. Hozir bir hokim qaror chiqarsa, o‘rniga kelgan hokim u qarorni bekor qiladi. Buning jabriga bir qancha tadbirkor va insonlar qoladi.
Men Janubiy Koreyada bir narsaga qoyil qolganman. Butun Koreya bo‘yicha barcha rahbarlarning reytingi yuritiladi. Rahbar bo‘lmoqchi bo‘lgan odam karyerasini boshlashi bilan ball to‘plab boradi. Yaxshi ish qilsa, unga ball beriladi. Agar noto‘g‘ri ish qilsa, to‘plagan balldan olib tashlanadi. Bir hududga rahbar tayinlash shu reyting asosida amalga oshiriladi. Bizda ham shunday mexanizmlarni joriy qilish kerak. Va hokimlarga xalq baho qo‘yishi kerak, yuqoridagilar emas. Shunda hokimlar o‘z reytingi uchun ishlashni boshlaydi.
Shuningdek, xalqning ham siyosiy savodxonlik darajasi yaxshi bo‘lishi kerak. Hokimlarni ishlashi talabga qarab bo‘ladi. Ming afsuski, bizda daxldorlik hisi yo‘q. Bundan tashqari, hokimiyatga berilayotgan vazifalarni kamaytirish kerak. Hokimiyat bugun hamma narsaga javob bermoqda. Rivojlangan jamiyatlarda mahalliy hokimiyatning o‘z funksiyasi bor. Qolgan ishlarga hokimiyat aralashmaydi. Chunki har bir vazirlikning tumanlar kesimigacha o‘z bo‘linmasi, o‘z xodimi bor. Agar hokimlik barcha ishlarni o‘z bo‘yniga olsa, ijro mexanizmining quyi bo‘g‘inlari nima ish qiladi? Hokimiyatga yuklama ko‘p bo‘laversa, oxir-oqibat hokimiyat “o‘t o‘chiruvchi” vazifasida bo‘lib qoladi. Yaʼni hududda qaysi masala yonsa, o‘shani borib o‘chiradi. Shuning uchun qaysidir funksiyalarni jamiyatning o‘ziga berish kerak. Bundan qo‘rqish kerak emas. Odamlarda daxldorlik hisi ortadi va hokimiyatda o‘zi bajara oladigan vazifalar qoladi.
– Mahalliy hokimiyatni tiyib turish mexanizmi yoki instituti sifatida bizda qaysi institutni ilgari surishimiz mumkin?
Oybek Sirojov, siyosatshunos:
– Hokimlar kimga hisobdor bo‘lsa, o‘sha kimsaning manfaatlariga xizmat qiladi. Misol uchun, viloyat hokimi tuman hokimining faoliyatini hal qilsa, tuman hokimi viloyat hokimining topshiriqlarini birinchi bo‘lib bajarishga majbur bo‘ladi. Bir jihatdan bu kerak. Chunki o‘zidan yuqoridagi hokimga bo‘ysunmaslik, bora-bora anarxiyaga olib kelishi mumkin.
Dunyo miqyosida hokimlarni saylash tizimi joriy qilingan. Mana shu masalaga yechim bo‘la olishi mumkin. Masalan, qo‘shni Qozog‘istonda hokimlar nomzodini shaxslarni o‘zi yoki siyosiy partiyalar ilgari suradi. Shu tizimga biz ham o‘tishimiz kerak.
Farhod Karimov, siyosatshunos:
– Xalqaro munosabatlarda qachon barqarorlik bo‘ladi? Qachonki bir qutbga qarshi alternativa bo‘lsa. Afsuski, bugun mahalliy hokimiyatda tiyib turuvchi tizim yo‘q. Insonni fitratida shu narsa borki, agar insonni jilovlab turmasangiz u o‘zgarishi mumkin. Shuning uchun ham hokimlar tiyib turilishi kerak. To‘g‘ri, viloyatlarda mahalliy deputatlar kengashi bor. Lekin bu kengashga viloyat hokimining o‘zi raislik qiladi. Xalqni irodasini ko‘rsatadigan institut – bu siyosiy partiyalar. Shu siyosiy partiyalarning o‘rni yo‘qligi uchun ham bugun mahalliy hokimiyatlar o‘zini cheklovchi mexanizm yo‘q deb o‘ylaydi. Yuqori turuvchi organdan tashqari.
Bir vaqtlar ta’lim sohasida maktablarda direktorni tiyib turish uchun kuzatuv kengashi tashkil etilgan edi. Kuzatuv kengashi a’zolarini tayinlash, kengash faoliyatini nazorat qilish esa direktorga yuklangan. Vaholanki, maktab direktoriga yaqin bo‘lgan ota-onalar kengashga a’zo etib tayinlandi. Ikkinchi bir holat, shu kengashga a’zo bo‘lishni istagan odam ham topilmasligida. Ya’ni muammo faqat bir tomonda emas. Bizda daxldorlik hisi yo‘q. Ya’ni xalqni o‘zi e’tiborsiz. Mahalliy hokimlarni tiyib turuvchi mexanizm bor, lekin ularni sal faolroq tarzda ishlatishimiz kerak.
Mahalliy hokimiyatni tiyib turuvchi yana bir institut – bu ommaviy axborot vositalari. OAV haqiqatda to‘rtinchi hokimiyat. Ya’ni OAV mahalliy hokimiyatning faoliyatini kuzatadi, noto‘g‘ri ish qilsa, ommaga olib chiqadi. Lekin bu ham subyektiv bo‘lib qolishi kerak emas. OAV kimnidir buyurtmasi asosida ishlamasligi lozim, ular xolis baho bersin. Agar bor mexanizmni ishlatmasak, vaqti kelib yana mahalliy hokimlarni tiyib turishni kuch ishlatar tuzilmalarga berishga majbur bo‘lamiz, – dedi siyosatshunos.
To‘liq suhbatni “Daryo”ning YouTube’dagi kanalida tomosha qilishingiz mumkin.
Izoh (0)