“Қаердаки қонунлар ҳоким устидан ҳукмрон бўлса, ҳокимлар эса қонунга қул бўлса, ўша давлат гуллаб яшнайди. Агар давлат қонунлар устидан яроқсиз ҳокимиятни ўрнатиб қўядиган бўлса, у ҳолда қонун ҳеч қандай фойда бермайди, аксинча, давлат учун жуда катта зарар келтиради”. Ушбу сўзлар буюк юнон олими Афлотуннинг “Қонунлар” асаридан бир иқтибос эди.
“Дарё” Ўзбекистондаги маҳаллий ҳокимлик бошқарувининг асосий вазифалари ва мажбуриятлари, тизимдаги муаммолар ҳақида сиёсатшунослар Ойбек Сирожов ва Фарҳод Каримовлар билан суҳбатлашди.
– Бугунги кунда маҳаллий ҳокимлик бошқарув тизимида қандай муаммо ва камчиликлар мавжуд?
Ойбек Сирожов, сиёсатшунос:
– Бошқарув жуда мураккаб масала. Самарали бошқарув кўплаб муаммоларни бартараф этишга хизмат қилса, ноэффектив бошқарув эса яна янги муаммоларни юзага келтиради. Бизда марказий бошқарув тизими билан бир қаторда маҳаллий бошқарув тизими мавжуд. Халқнинг кўпроқ эътироз ва шикоятлари бевосита маҳаллий бошқарув билан боғлиқ. Бунинг ўзига яраша объектив ва субъектив омиллари бор. Маҳаллий ҳокимият асосан ҳудудларда бартараф қилиниши керак бўлган кундалик муаммолар. Ўзбекистон мисолида маҳаллий бошқарув ҳокимиятида жиддий муаммолар мавжуд. Масалан, ҳокимлар мисолида коррупция билан боғлиқ масалани ҳали ҳам бартараф эта олмадик. Мени назаримда, бугунги ислоҳотлар билан маҳаллий ҳокимиятнинг саъй-ҳаракати кутилган натижа бермаяпти.
Фарҳод Каримов, сиёсатшунос:
– Нега аҳоли ўртасида маҳаллий бошқарув органларига нисбатан норозилик кайфияти мавжуд? Масалан, маҳаллий ҳокимият биноларига борсангиз кечаси ҳам ишлаётган бўлади. Мен бу саволга фалсафий жавоб излашга ҳаракат қилдим. Ўзбекистон демократик давлат ҳисобланади. Демократиядан халқ нимани кутади? Ғарб жамиятларида қачонки эркинлик биринчи ўринга чиқса, ана ўшанда аҳоли ҳақиқий демократия бўлди деб ҳисоблайди ва маҳаллий ҳокимиятдан рози бўлади. Шарқ халқлари эса жамиятда тенглик бўлишини талаб қилади. Ғарб билан Шарқнинг демократияга бўлган қарашларида бир қанча фарқлар бор. Бу барча Шарқ мамлакатларида шундай. Яъни Шарқ халқлари жамиятда тенглик бўлса, бошқарув ҳокимияти яхши ишламоқда, деган хулосага келади. Биз асосан маҳаллий бошқарув тизимини Ғарбдан олганмиз. Лекин бизни халқ ҳокимиятдан бошқача кутувларни қилади. Мен масаланинг фалсафий негизда шу муаммони кўрдим.
Раҳбар қачон қўрқишни бошласа, яхши ишлашни бошлайди. Албатта, бу ерда кимдан қўрқишига кўп нарса боғлиқ. Худодан қўрқадиган раҳбар худодан қўрқиб бир иш қилади. Қонун ва халқдан қўрқадиган раҳбар халқ олдида ҳисобдор бўлади. Агар раҳбар ўзидан юқорида турувчи раҳбардан қўрқса, у юқоридаги раҳбарга ёқиш учун ишлашни бошлайди. Бу фалсафа минг йиллардан бери бор. Хўш, биздаги маҳаллий бошқарув ҳокимиятидаги раҳбарлар кимдан қўрқади? — дейди Фарҳод Каримов.
Ғарбда шундай бир гап бор: “Худодан қўрқмайдиган руҳонийнинг бўлиши энг ёмон нарса”. Худодан қўрқмайдиган руҳоний диндан ўз манфаатлари йўлида фойдаланишни бошлайди. Европада ўрта асрларда диннинг сиёсийлашиб кетишининг бош сабаби ҳам шунда эди. Бошқарувда ҳам худди шундай. Халқидан қўрқмайдиган раҳбардан даҳшатли инсон йўқ бу дунёда. Яъни ҳокимларни олдидаги биринчи қўрқув халқдан бўлиши керак.
Биздаги энг катта муаммо – раҳбар халқ олдидаги ҳисобдорлик масаласида хатоликка йўл қўйса, халқ раҳбарнинг бу хатосини кўрмайди. Бизда туман ҳокимларни халқ олдидаги ҳисобдорлигини кўрмайсиз. Ўзбекистонда 211 туман ва шаҳар бўлса, шундан атиги 15 та ҳокимнинг шаффофлиги ва халқ олдида ҳисобдорлигини кўриш мумкин. Мени ўзим Тошкент шаҳридаги 3 та туманда яшадим. Шу 3 та туманда ҳоким бирон марта халқ билан мулоқот ташкил қилганини кўрмадим.
Агар бирор ерда қурилиш кетаётган бўлса ва ҳокимлар халққа тўғри тушунча бермаса, халқ буни нотўғри қабул қилиши мумкин. Агар халққа тушунтирилса, оддий одамлар бу ишларни тушунишга ҳаракат қилади.
Ойбек Сирожов, сиёсатшунос:
– Шарқда ҳар доим ҳокимиятга интилиш Ғарбга қараганда кучлироқ бўлган. Чунки Шарқ одамига ҳокимият жуда кўп нарса беради. Шарқда жамоавийлик нуқтаи назаридан ҳокимият нафақат бир инсонга, балки унинг атрофидаги қолган инсонларга ҳам имконият беради. Шарқда инсонни яхши ҳаёт кечиришини таъминловчи нарса олдин ҳам, ҳозир ҳам – бу ҳокимият. Ғарбда эса индивидуализм ва ҳокимиятга эришмасдан ҳам яхши ҳаёт кечириш имкониятларининг яратилганлиги, ҳокимиятга бўлган интилишларни маълум маънода чеклайди. Яъни барча ҳокимиятга ҳаракат қилмайди. Агар ҳокимиятга барча интилса, бу маълум муаммоларни келтириб чиқаради.
Сиёсатда манфаатдорлик масаласи устуворлик касб этади. Ҳозир туман ҳокимлари вилоят ҳокимининг буйруқ ва топшириқларини шарафли тарзда бажарса, вилоят ҳокимига ёқса, бўлди. Чунки туман ҳокимининг келажакдаги фаолиятини вилоят ҳокими ҳал қилади. Шундай бўлганидан кейин туман ҳокимлари халққа ҳисобдор бўлмайди. Тўғри, атрофдагиларнинг таъсири билан бирор иш қилиши мумкин. Лекин конструктив масалаларда ўзи мустақил шуғуллана олмайди.
Яна бир муҳим масала – бу ташаббускорлик. Мисол учун, раҳбар бир ташаббусни илгари сурса, лекин бу ташаббус ўзини оқламаса унга жавобгар бўлади. Лекин ташаббус юқоридан илгари сурилаётган бўлса, у учун жавобгар бўлмайди.
– Биринчи маъмурият даври (1991-2016)да маҳаллий ҳокимлик бошқарувида бошқача сиёсат юритилган эди. Ҳозир ундан тубдан фарқ қиладиган сиёсат юритилмоқда. Шу икки бошқарув сиёсатини бир-бири билан солиштирсак, қайси бири қулайроқ ва фойдалироқ?
Ойбек Сирожов, сиёсатшунос:
– Биринчи маъмурият даврида маҳаллий бошқарув ҳокимлик ва бошқа жабҳаларда куч ишлатар тизимининг таъсири кучайтирилди. Айниқса, 2000 йиллардан кейин бу сиёсатга яна урғу берилди. Яъни куч ишлатар тизим ҳокимликларни қўрқитувчи омилга айланди. Лекин 2010 йилдан кейин тизим берилган имкониятларни суиистеъмол қилишни бошлади. Иккинчи маъмурият даврига келиб, бу сиёсатга чек қўйилди. Сабаби, куч ишлатар тузилмалар ҳатто кўчадаги “столба”ни ҳам қамашгача борган эди.
2018—2019 йилларда маҳаллий бошқарув ҳокимликларни тийиб туриш ваколати парламентга берилди. Аммо бу ўзини оқламади. Чунки бу даврда депутатларга катта имкониятлар берилган эди. Масалан, аҳоли билан учрашиш, ҳудудларни бориб ўрганиш ва шу орқали маҳаллий ҳокимиятни назорат қилиш ҳамда ундан ўзига хос ҳисобдорлик масаласи қўйилган эди. Менимча, бунда кўзланган натижага эришилмаганининг асосий сабаби – етарли салоҳиятли депутатлар бўлмаганида.
Бугунги кунда маҳаллий ҳокимиятни тийиб турувчи институт сифатида – маҳалла илгари сурилмоқда. Ҳозир маҳаллий ҳокимликларга ҳам ресурс нуқтаи назардан, ҳам кадр нуқтаи назардан, куч ва салоҳият нуқтаи назардан муқобил институт шакллантириш керак. Аслида бу дунё тажрибасида мавжуд. Лекин биздаги битта муаммо шундан иборатки, ташкилий масалада маҳалла номигагина ўзини ўзи бошқарувчи институт ҳисобланади.
Аслида ҳоким бирор ҳудуддаги ерни тадбиркорга сотишдан олдин, маҳалла оқсоқоли билан маслаҳатлашиши керак. Маҳалла оқсоқолининг салоҳияти ҳам ҳокимнинг нотўғри қарорларига қарши чиқа оладиган даражада бўлиши зарур. Ҳозир маҳалла институтига янги мақом, янги имкониятлар берилди. Лекин натижа қандай бўлишини вақт кўрсатади.
– Маҳаллий бошқарув ҳокимиятини такомиллаштириш учун қандай чора-тадбирлар кўриш керак?
Фарҳод Каримов, сиёсатшунос:
– Давлат раҳбари ўз чиқишларида очиқлик ва шаффофликни таъминлаш ҳақида кўп маротаба айтиб келган. Масалан, оддий фуқаро президент ва вазирлар маҳкамаси чиқараётган қарорларни кўриб, таклиф бериши мумкин. Аммо қуйи бўғинда бу нарса йўқ. Ваҳоланки, халқ билан ишлайдиган қуйи бўғин ҳисобланади.
Маҳаллий бошқарувни такомиллаштириш учун биринчи ўринда ҳокимиятнинг фаолияти очиқ бўлиши керак. Яъни ҳоким бир қарор қабул қиляптими, бу қарор 2-3 кун муҳокамада турсин. Мисол учун, ҳоким учун келган ҳужжатлар ҳафталаб ҳокимни хонасига кирмасдан ётади. Охири ўша ҳужжатни тайёрлаган масъул ҳокимга ҳужжат нима ҳақида эканлигини тушунтиради ва ҳоким имзо қўяди. Бундан фойдаланувчи инсонлар кўп бўлади. Агар имзоланаётган ҳужжатлар 1 ҳафта давомида ҳоким столининг устида эмас, балки халқ билан танишиш жараёнидан ўтганида, қарорлар жуда сараланган бўлар эди. Ҳозир бир ҳоким қарор чиқарса, ўрнига келган ҳоким у қарорни бекор қилади. Бунинг жабрига бир қанча тадбиркор ва инсонлар қолади.
Мен Жанубий Кореяда бир нарсага қойил қолганман. Бутун Корея бўйича барча раҳбарларнинг рейтинги юритилади. Раҳбар бўлмоқчи бўлган одам карьерасини бошлаши билан балл тўплаб боради. Яхши иш қилса, унга балл берилади. Агар нотўғри иш қилса, тўплаган баллдан олиб ташланади. Бир ҳудудга раҳбар тайинлаш шу рейтинг асосида амалга оширилади. Бизда ҳам шундай механизмларни жорий қилиш керак. Ва ҳокимларга халқ баҳо қўйиши керак, юқоридагилар эмас. Шунда ҳокимлар ўз рейтинги учун ишлашни бошлайди.
Шунингдек, халқнинг ҳам сиёсий саводхонлик даражаси яхши бўлиши керак. Ҳокимларни ишлаши талабга қараб бўлади. Минг афсуски, бизда дахлдорлик ҳиси йўқ. Бундан ташқари, ҳокимиятга берилаётган вазифаларни камайтириш керак. Ҳокимият бугун ҳамма нарсага жавоб бермоқда. Ривожланган жамиятларда маҳаллий ҳокимиятнинг ўз функцияси бор. Қолган ишларга ҳокимият аралашмайди. Чунки ҳар бир вазирликнинг туманлар кесимигача ўз бўлинмаси, ўз ходими бор. Агар ҳокимлик барча ишларни ўз бўйнига олса, ижро механизмининг қуйи бўғинлари нима иш қилади? Ҳокимиятга юклама кўп бўлаверса, охир-оқибат ҳокимият “ўт ўчирувчи” вазифасида бўлиб қолади. Яъни ҳудудда қайси масала ёнса, ўшани бориб ўчиради. Шунинг учун қайсидир функцияларни жамиятнинг ўзига бериш керак. Бундан қўрқиш керак эмас. Одамларда дахлдорлик ҳиси ортади ва ҳокимиятда ўзи бажара оладиган вазифалар қолади.
– Маҳаллий ҳокимиятни тийиб туриш механизми ёки институти сифатида бизда қайси институтни илгари суришимиз мумкин?
Ойбек Сирожов, сиёсатшунос:
– Ҳокимлар кимга ҳисобдор бўлса, ўша кимсанинг манфаатларига хизмат қилади. Мисол учун, вилоят ҳокими туман ҳокимининг фаолиятини ҳал қилса, туман ҳокими вилоят ҳокимининг топшириқларини биринчи бўлиб бажаришга мажбур бўлади. Бир жиҳатдан бу керак. Чунки ўзидан юқоридаги ҳокимга бўйсунмаслик, бора-бора анархияга олиб келиши мумкин.
Дунё миқёсида ҳокимларни сайлаш тизими жорий қилинган. Мана шу масалага ечим бўла олиши мумкин. Масалан, қўшни Қозоғистонда ҳокимлар номзодини шахсларни ўзи ёки сиёсий партиялар илгари суради. Шу тизимга биз ҳам ўтишимиз керак.
Фарҳод Каримов, сиёсатшунос:
– Халқаро муносабатларда қачон барқарорлик бўлади? Қачонки бир қутбга қарши альтернатива бўлса. Афсуски, бугун маҳаллий ҳокимиятда тийиб турувчи тизим йўқ. Инсонни фитратида шу нарса борки, агар инсонни жиловлаб турмасангиз у ўзгариши мумкин. Шунинг учун ҳам ҳокимлар тийиб турилиши керак. Тўғри, вилоятларда маҳаллий депутатлар кенгаши бор. Лекин бу кенгашга вилоят ҳокимининг ўзи раислик қилади. Халқни иродасини кўрсатадиган институт – бу сиёсий партиялар. Шу сиёсий партияларнинг ўрни йўқлиги учун ҳам бугун маҳаллий ҳокимиятлар ўзини чекловчи механизм йўқ деб ўйлайди. Юқори турувчи органдан ташқари.
Бир вақтлар таълим соҳасида мактабларда директорни тийиб туриш учун кузатув кенгаши ташкил этилган эди. Кузатув кенгаши аъзоларини тайинлаш, кенгаш фаолиятини назорат қилиш эса директорга юкланган. Ваҳоланки, мактаб директорига яқин бўлган ота-оналар кенгашга аъзо этиб тайинланди. Иккинчи бир ҳолат, шу кенгашга аъзо бўлишни истаган одам ҳам топилмаслигида. Яъни муаммо фақат бир томонда эмас. Бизда дахлдорлик ҳиси йўқ. Яъни халқни ўзи эътиборсиз. Маҳаллий ҳокимларни тийиб турувчи механизм бор, лекин уларни сал фаолроқ тарзда ишлатишимиз керак.
Маҳаллий ҳокимиятни тийиб турувчи яна бир институт – бу оммавий ахборот воситалари. ОАВ ҳақиқатда тўртинчи ҳокимият. Яъни ОАВ маҳаллий ҳокимиятнинг фаолиятини кузатади, нотўғри иш қилса, оммага олиб чиқади. Лекин бу ҳам субъектив бўлиб қолиши керак эмас. ОАВ кимнидир буюртмаси асосида ишламаслиги лозим, улар холис баҳо берсин. Агар бор механизмни ишлатмасак, вақти келиб яна маҳаллий ҳокимларни тийиб туришни куч ишлатар тузилмаларга беришга мажбур бўламиз, – деди сиёсатшунос.
Тўлиқ суҳбатни “Дарё”нинг YouTube’даги каналида томоша қилишингиз мумкин.
Изоҳ (0)