Amerikalik kinorejissor Mayk Jaj tomonidan suratga olingan “Idiokratiya” antiutopik komediyasida kelajak avlodning zehniyati butunlay zaiflashadi, tanqidiy fikrlash to‘xtaydi, miya — bosh chanoq ichidagi zang bosgan, yaroqsiz matohga aylanadi. Kino 2006-yilda chiqqan. Ammo u haqdagi maqolalar so‘nggi yillarda ko‘payib qoldi. Ya’ni, olimlarning tashvish bildirishicha, filmdagi fantastik syujet alomatlari sekin-asta real hayotda ham namoyon bo‘layotir.
Sabablar bir nechta: havo ifloslanishidan tortib ayol, onalardagi tushkunlikkacha.
“Idiokratiya” belgilari
1984-yilda yangi zelandiyalik psixolog Jeyms Flin IQ (aqliy rivojlanish koeffitsiyenti) test natijalari tahlili asosida XX asr 30-yillaridan odamlarning intellektual salohiyati doimiy o‘sganini ilmiy-nazariy asoslagan. Bu, avvalo, ta’lim va tibbiyot rivojlanishi, sog‘lom ovqatlanish madaniyatining shakllanishi bilan bog‘liq.
Biroq turli davlatlardagi o‘rganishlarga qaralsa, XXI asr ibtidosida zehniyatda buzilishlar boshlangan. Masalan, norvegiyalik olimlar 700 mingdan ziyod fuqarolarining IQ test natijalarini tahlil qilib, miya atrofiyasi 70-yillar o‘rtalariga to‘g‘ri kelishi, 2000-yillar avvalida esa vaziyat yanada yomonlashganini ma’lum qilgan.
O‘tgan yili AQSHning Intelligence jurnalida e’lon qilingan yana bir tadqiqotda uzoq yillik o‘sishdan keyin ilk marotaba amerikaliklarning aqliy rivojlanish koeffitsiyentida pasayish kuzatilgani, intellektual “sho‘ng‘ish” asosan 18-22 yoshgacha bo‘lgan o‘smirlar hissasiga to‘g‘ri kelishi aytilgan. Ma’lum bo‘lishicha, XXI asr boshlaridagi kollej talabalarining so‘z-lug‘at boyligi o‘tgan asr 70-yillar bitiruvchilariga nisbatan ikki barobar kamaygan. Ayni tendensiya Fransiya, Finlyandiya va olmon tilli davlatlarda ham qayd etilgan.
Shuningdek, so‘nggi ilmiy izlanishlarga ko‘ra, bolalarda ham kognitiv rivojlanish sekinlashyapti. Braun va Kolumbiya universiteti hamkorligida olib borilgan tadqiqotda keltirilishicha, pandemiya davrida tug‘ilgan chaqaloqlar IQ darajasida 22 ballni yoki aqliy salohiyat o‘sishining 70 yiliga teng qobiliyatni yo‘qotgan. Bu, ayniqsa, o‘g‘il bolalar va nochorroq ijtimoiy-iqtisodiy muhitda yashovchi go‘daklarda namoyon bo‘lgan.
Buzuq ekologiya, stress va kelajakka xiyonat
XXI asr. O‘qish, ilm olish uchun barcha imkoniyat muhayyo. Zamonaviy maktablar, xususiy bog‘chalar, til o‘rgatuvchi markazlar sanoqsiz. Istalgan davlatning eng yaxshi kutubxonasidan uyda yonboshlab foydalanish mumkin hozir. Shunday ekan, nega to‘mtoqlashyapmiz, bizni nima jin uryapti?
Maqolaning kirish qismida aytilgan tragikomediyada odamlarning: qulog‘ing qani, desa burnini ko‘rsatadigan darajaga tushishiga aqlli kishilar tug‘may/tug‘dirmay qo‘ygani, kallavaramlar esa oldi-orqasiga qaramay ko‘paygani sabab qilib ko‘rsatiladi. Ehtimol, Mayk Jaj versiyasida ham ma’lum haqiqat bordir.
Har holda, yaponiyalik psixolog Satosi Kanadzava mamlakatda yuqori intellektga ega ayollarning 21-25 foizi ona bo‘lishga qiziqishni yo‘qotayotgani (chayldfri) haqida maqola e’lon qilgan, shuningdek, ko‘plab rivojlangan davlatlarda tug‘ilish ko‘rsatkichlari kamayib, aholi keksayayotgani haqida ham ma’lumotlar yetarli. Ammo, olimlarning fikricha, zehniyatga ta’sir ko‘rsatayotgan real omillar boshqa:
1. Ekologiya. Ispaniyalik tadqiqotchilarning bildirishicha, o‘smir yoshlarda kognitiv qobiliyatlarning susayishi bevosita ekologik muammolar: atrof-muhit ifloslanishi, havo tarkibida zararli moddalar ko‘payishi bilan bog‘liq (ispanlarga Toshkentdan alangali salom!). Natijalar yashil hududlarda ulg‘aygan boshlang‘ich sinf o‘quvchilari — sanoat zonalarida yashaydigan tengdoshlariga nisbatan vazifalarni yaxshiroq uddalaganini ko‘rsatgan. 9-15 yoshli bolalarni o‘rgangan britaniyalik olimlar ham ispan hamkasblarining xulosasini tasdiqlagan.
2. Onalardagi stress. Homiladorlik davrida ayollarning qattiq tushkunlikka tushishi va ruhiy zo‘riqish — stress holatini tez-tez boshidan kechirishi homila yoki go‘dak miyasining yaxshi rivojlanishiga jiddiy to‘sqinlik qiladi. Bu borada juda ko‘p tadqiqotlar bor. Ko‘plab mamlakatlarda ayollar huquqi bilan bog‘liq vaziyat og‘irligicha qolayotgani, oilaviy zo‘ravonliklar kamaymayotgani, iqtisodiy qiyinchiliklar — barchasi alal-oqibat nosog‘lom, zaif zehniyatli genofond “kafolati”, taassufki.
3. Sun’iy-kimyoviy mahsulotlar. O‘tgan yili AQSHning nufuzli Environmental Health News ilmiy jurnali tarkibida endokrin tizim faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi kimyoviy moddalar (ftalatlar, perxloratlar, ftoridlar va h.k.) mavjud mahsulotlar ishlab chiqarilishini “kelajak avlodga xiyonat”, deb yozdi. Qayd etilishicha, yangi tug‘ilgan chaqaloq hayotining dastlabki to‘qqiz oyi, ya’ni bola miyasi katta tezlikda shakllanayotgan davrda 200 dan ortiq kimyoviy moddaga u yoki bu ko‘rinishda duchor bo‘ladi. Jumladan, zararlanish — havo, turli aralashmalar (sun’iy ozuqalar), teriga suriladigan krem, losyon va ho‘l sochiqlar orqali yuz beradi.
4. Smartfon sindromi va zamonaviy texnologiyalar. Oxirgi tadqiqotlarga ko‘ra, 10 yoshgacha bo‘lgan bolalarning 41 foizi, 14 yosh oralig‘idagi bolalarning esa 85 foizi gadjetlarsiz kun o‘tkazmaydi. Smartfon sindromiga chalinganlarda materiallarni mustaqil tizimlashtirish, tasvirlar, infografikalar, murakkab tuzilgan matnlarni idrok qilishda muammolar paydo bo‘ladi, deganidir.
Miya ham xuddi mushaklardek, ishlatib turilmasa falajlana boshlaydi. ChatGPT, Google translate, “Yandeks karta” va boshqa yuzlab inqilobiy dasturlar tufayli odamlarda miyani “sal turtib qo‘yishiga” ham hojat qolmayapti. Oksimoron shuki, dangasalashayotgan miyalar ko‘payayotir. Bu haqda Tokiodagi Tyuo universiteti professori Asunori Ariga shunday yozgan: raqamli dunyo va sun’iy intellekt taqdim etayotgan hayratomuz qulayliklar odamlardagi diqqat, xotira va ijodiy tafakkurni “o‘ldiryapti”.
Chora shu: sog‘lom odatlar va neyrobilding
Albatta, hech kim burgaga achchiq qilib ko‘rpani yoqmaydi. Ya’ni, texnologiyalardan ayro tarbiyani tasavvur qilib bo‘lmaydi bugun. Aksincha, bizdan, bolalarimizdan talab etiladigani taraqqiyot jilovini boy bermaslik, uning izmini ixtiyorimizda tutib turish. Buning uchun esa hamma — ota-onalar, davlat va jamiyat sog‘lom fikrlashi, sog‘lom qarorlar chiqarishi kerak.
Masalan, ota-onalar farzandlarining vaqtini nazorat qilishi, gadjetlardagi foydali, bilim va dunyoqarashini oshiradigan ilovalar, dasturlar, sun’iy intellekt imkoniyatlaridan oqilona foydalanishga o‘rgatishi zarur.
O‘z navbatida, davlat inson — ona, ayol va bola salomatligi, tafakkuriga ziyon yetkazishi mumkin bo‘lgan har qanday xavf bilan hisoblashishi, deylik, havo ifloslanishi ortganda uning salbiy oqibatlaridan himoyalanish uchun fuqarolarga, ota-onalarga birlamchi choralar haqida muntazam ma’lumot berilishi, bolalar uchun chiqarilayotgan turli kosmetik-gigiyenik vositalar tarkibi bo‘yicha talablar kuchaytirilishi, “yashil makon”ga o‘xshash umummilliy loyihalar ijrosi qattiq nazoratga olinishi lozim.
Neyrobilding — bu miyani doimiy mashq qildirish. Buning eng yaxshi va samarali usuli esa kitob o‘qish/o‘qitish (bosma kitob mutolaasi jarayonida inson miyasidagi 17 ta alohida qismlar harakatga kelishi isbotlangan). Afsuski, kitobxonlik masalasida maqtagulik emasmiz. Aholining kitob bilan o‘tadigan o‘rtacha vaqti borasida turli yillarda o‘tkazilgan so‘rovnoma va tadqiqot natijalarida ham O‘zbekiston nomini uchratmaysiz (GfK xalqaro marketing tadqiqotlari instituti o‘tkazgan so‘rovnomaga ko‘ra, reytingda Xitoy va Hindiston fuqarolari eng kitobxon millat sifatida e’tirof etilgan).
Aslida, jamiyatning kollektiv tafakkuri — hal qiluvchi kuch. Agar farzandlarimiz o‘tkir bo‘lishini istasak, eng avvalo, odamlarning oddiy-kundalik muhokamalari saviyasiz serial yoki qaysidir ashulachining kiyimi/gaplaridan bolalar o‘qishi kerak bo‘lgan kitoblar mavzusiga ko‘chishi shart. Boshqa yo‘l yo‘q.
Dilshod Nurulloh
Izoh (0)