Америкалик кинорежиссёр Майк Жаж томонидан суратга олинган “Идиократия” антиутопик комедиясида келажак авлоднинг зеҳнияти бутунлай заифлашади, танқидий фикрлаш тўхтайди, мия — бош чаноқ ичидаги занг босган, яроқсиз матоҳга айланади. Кино 2006 йилда чиққан. Аммо у ҳақдаги мақолалар сўнгги йилларда кўпайиб қолди. Яъни, олимларнинг ташвиш билдиришича, фильмдаги фантастик сюжет аломатлари секин-аста реал ҳаётда ҳам намоён бўлаётир.
Сабаблар бир нечта: ҳаво ифлосланишидан тортиб аёл, оналардаги тушкунликкача.
“Идиократия” белгилари
1984 йилда янги зеландиялик психолог Жеймс Флин IQ (ақлий ривожланиш коэффициенти) тест натижалари таҳлили асосида ХХ аср 30 йилларидан одамларнинг интеллектуал салоҳияти доимий ўсганини илмий-назарий асослаган. Бу, аввало, таълим ва тиббиёт ривожланиши, соғлом овқатланиш маданиятининг шаклланиши билан боғлиқ.
Бироқ турли давлатлардаги ўрганишларга қаралса, XXI аср ибтидосида зеҳниятда бузилишлар бошланган. Масалан, норвегиялик олимлар 700 мингдан зиёд фуқароларининг IQ тест натижаларини таҳлил қилиб, мия атрофияси 70 йиллар ўрталарига тўғри келиши, 2000 йиллар аввалида эса вазият янада ёмонлашганини маълум қилган.
Ўтган йили АҚШнинг Intelligence журналида эълон қилинган яна бир тадқиқотда узоқ йиллик ўсишдан кейин илк маротаба америкаликларнинг ақлий ривожланиш коэффициентида пасайиш кузатилгани, интеллектуал “шўнғиш” асосан 18-22 ёшгача бўлган ўсмирлар ҳиссасига тўғри келиши айтилган. Маълум бўлишича, XXI аср бошларидаги коллеж талабаларининг сўз-луғат бойлиги ўтган аср 70 йиллар битирувчиларига нисбатан икки баробар камайган. Айни тенденция Франция, Финляндия ва олмон тилли давлатларда ҳам қайд этилган.
Шунингдек, сўнгги илмий изланишларга кўра, болаларда ҳам когнитив ривожланиш секинлашяпти. Браун ва Колумбия университети ҳамкорлигида олиб борилган тадқиқотда келтирилишича, пандемия даврида туғилган чақалоқлар IQ даражасида 22 баллни ёки ақлий салоҳият ўсишининг 70 йилига тенг қобилиятни йўқотган. Бу, айниқса, ўғил болалар ва ночорроқ ижтимоий-иқтисодий муҳитда яшовчи гўдакларда намоён бўлган.
Бузуқ экология, стресс ва келажакка хиёнат
XXI аср. Ўқиш, илм олиш учун барча имконият муҳайё. Замонавий мактаблар, хусусий боғчалар, тил ўргатувчи марказлар саноқсиз. Исталган давлатнинг энг яхши кутубхонасидан уйда ёнбошлаб фойдаланиш мумкин ҳозир. Шундай экан, нега тўмтоқлашяпмиз, бизни нима жин уряпти?
Мақоланинг кириш қисмида айтилган трагикомедияда одамларнинг: қулоғинг қани, деса бурнини кўрсатадиган даражага тушишига ақлли кишилар туғмай/туғдирмай қўйгани, каллаварамлар эса олди-орқасига қарамай кўпайгани сабаб қилиб кўрсатилади. Эҳтимол, Майк Жаж версиясида ҳам маълум ҳақиқат бордир.
Ҳар ҳолда, япониялик психолог Сатоси Канадзава мамлакатда юқори интеллектга эга аёлларнинг 21-25 фоизи она бўлишга қизиқишни йўқотаётгани (чайлдфри) ҳақида мақола эълон қилган, шунингдек, кўплаб ривожланган давлатларда туғилиш кўрсаткичлари камайиб, аҳоли кексаяётгани ҳақида ҳам маълумотлар етарли. Аммо, олимларнинг фикрича, зеҳниятга таъсир кўрсатаётган реал омиллар бошқа:
1. Экология. Испаниялик тадқиқотчиларнинг билдиришича, ўсмир ёшларда когнитив қобилиятларнинг сусайиши бевосита экологик муаммолар: атроф-муҳит ифлосланиши, ҳаво таркибида зарарли моддалар кўпайиши билан боғлиқ (испанларга Тошкентдан алангали салом!). Натижалар яшил ҳудудларда улғайган бошланғич синф ўқувчилари — саноат зоналарида яшайдиган тенгдошларига нисбатан вазифаларни яхшироқ уддалаганини кўрсатган. 9-15 ёшли болаларни ўрганган британиялик олимлар ҳам испан ҳамкасбларининг хулосасини тасдиқлаган.
2. Оналардаги стресс. Ҳомиладорлик даврида аёлларнинг қаттиқ тушкунликка тушиши ва руҳий зўриқиш — стресс ҳолатини тез-тез бошидан кечириши ҳомила ёки гўдак миясининг яхши ривожланишига жиддий тўсқинлик қилади. Бу борада жуда кўп тадқиқотлар бор. Кўплаб мамлакатларда аёллар ҳуқуқи билан боғлиқ вазият оғирлигича қолаётгани, оилавий зўравонликлар камаймаётгани, иқтисодий қийинчиликлар — барчаси алал-оқибат носоғлом, заиф зеҳниятли генофонд “кафолати”, таассуфки.
3. Сунъий-кимёвий маҳсулотлар. Ўтган йили АҚШнинг нуфузли Environmental Health News илмий журнали таркибида эндокрин тизим фаолиятига салбий таъсир кўрсатувчи кимёвий моддалар (фталатлар, перхлоратлар, фторидлар ва ҳ.к.) мавжуд маҳсулотлар ишлаб чиқарилишини “келажак авлодга хиёнат”, деб ёзди. Қайд этилишича, янги туғилган чақалоқ ҳаётининг дастлабки тўққиз ойи, яъни бола мияси катта тезликда шаклланаётган даврда 200 дан ортиқ кимёвий моддага у ёки бу кўринишда дучор бўлади. Жумладан, зарарланиш — ҳаво, турли аралашмалар (сунъий озуқалар), терига суриладиган крем, лосьон ва ҳўл сочиқлар орқали юз беради.
4. Смартфон синдроми ва замонавий технологиялар. Охирги тадқиқотларга кўра, 10 ёшгача бўлган болаларнинг 41 фоизи, 14 ёш оралиғидаги болаларнинг эса 85 фоизи гаджетларсиз кун ўтказмайди. Смартфон синдромига чалинганларда материалларни мустақил тизимлаштириш, тасвирлар, инфографикалар, мураккаб тузилган матнларни идрок қилишда муаммолар пайдо бўлади, деганидир.
Мия ҳам худди мушаклардек, ишлатиб турилмаса фалажлана бошлайди. ChatGPT, Google translate, “Яндекс карта” ва бошқа юзлаб инқилобий дастурлар туфайли одамларда мияни “сал туртиб қўйишига” ҳам ҳожат қолмаяпти. Оксиморон шуки, дангасалашаётган миялар кўпаяётир. Бу ҳақда Токиодаги Тйуо университети профессори Асунори Арига шундай ёзган: рақамли дунё ва сунъий интеллект тақдим этаётган ҳайратомуз қулайликлар одамлардаги диққат, хотира ва ижодий тафаккурни “ўлдиряпти”.
Чора шу: соғлом одатлар ва нейробилдинг
Албатта, ҳеч ким бургага аччиқ қилиб кўрпани ёқмайди. Яъни, технологиялардан айро тарбияни тасаввур қилиб бўлмайди бугун. Аксинча, биздан, болаларимиздан талаб этиладигани тараққиёт жиловини бой бермаслик, унинг измини ихтиёримизда тутиб туриш. Бунинг учун эса ҳамма — ота-оналар, давлат ва жамият соғлом фикрлаши, соғлом қарорлар чиқариши керак.
Масалан, ота-оналар фарзандларининг вақтини назорат қилиши, гаджетлардаги фойдали, билим ва дунёқарашини оширадиган иловалар, дастурлар, сунъий интеллект имкониятларидан оқилона фойдаланишга ўргатиши зарур.
Ўз навбатида, давлат инсон — она, аёл ва бола саломатлиги, тафаккурига зиён етказиши мумкин бўлган ҳар қандай хавф билан ҳисоблашиши, дейлик, ҳаво ифлосланиши ортганда унинг салбий оқибатларидан ҳимояланиш учун фуқароларга, ота-оналарга бирламчи чоралар ҳақида мунтазам маълумот берилиши, болалар учун чиқарилаётган турли косметик-гигиеник воситалар таркиби бўйича талаблар кучайтирилиши, “яшил макон”га ўхшаш умуммиллий лойиҳалар ижроси қаттиқ назоратга олиниши лозим.
Нейробилдинг — бу мияни доимий машқ қилдириш. Бунинг энг яхши ва самарали усули эса китоб ўқиш/ўқитиш (босма китоб мутолааси жараёнида инсон миясидаги 17 та алоҳида қисмлар ҳаракатга келиши исботланган). Афсуски, китобхонлик масаласида мақтагулик эмасмиз. Аҳолининг китоб билан ўтадиган ўртача вақти борасида турли йилларда ўтказилган сўровнома ва тадқиқот натижаларида ҳам Ўзбекистон номини учратмайсиз (GfK халқаро маркетинг тадқиқотлари институти ўтказган сўровномага кўра, рейтингда Хитой ва Ҳиндистон фуқаролари энг китобхон миллат сифатида эътироф этилган).
Аслида, жамиятнинг коллектив тафаккури — ҳал қилувчи куч. Агар фарзандларимиз ўткир бўлишини истасак, энг аввало, одамларнинг оддий-кундалик муҳокамалари савиясиз сериал ёки қайсидир ашулачининг кийими/гапларидан болалар ўқиши керак бўлган китоблар мавзусига кўчиши шарт. Бошқа йўл йўқ.
Дилшод Нуруллоҳ
Изоҳ (0)