“Titanik” Shimoliy Atlantika okeanida cho‘kib ketishidan 2000 yildan ko‘proq vaqt oldin O‘rta Yer dengizida Uluburun sharqiy qirg‘oqlari yaqinida (hozirgi Turkiya) tonnalab nodir metallarni olib ketayotgan yana bir mashhur kema halokatga uchragan. Hodisa haqida ma’lum bo‘lgan 1982-yildan beri olimlar Uluburun kemasi halokatining tafsilotlarini o‘rganib keladi.
Yaqinda bir guruh olimlar, jumladan, St.Luisdagi Vashington universitetining sanʼat va fanlar bo‘yicha arxeologiya professori Maykl Frachetti hayratlanarli topilmani aniqladi: kemada topilgan qalayning taxminan uchdan bir qismini Markaziy Osiyoda hozirgi O‘zbekiston hududida yashagan tog‘ chorvadorlarining kichik jamoalari ishlab chiqargan va yetkazib bergan — O‘rta Yer dengizi bo‘ylab bozorlarga tashilgan qalaydan bronza metall hosil qilishda foydalanilgan.
30-noyabr kuni Science Advances jurnalida chop etilgan tadqiqot geokimyoviy tahlillardagi yutuqlar tufayli amalga oshirilgan, unda yuqori darajadagi aniqlik bilan tadqiqotchilar miloddan avvalgi davr kemasiga ortilgan qalayning bir qismi O‘zbekiston hududidagi Mushiston konidan, qolgan ikki qismi qadimgi Anatoliyadagi Kestel konidan (hozirgi Turkiya) qazib olinganini aniqladi.
Lekin bu qanday sodir bo‘lgani qiziq. O‘sha davrda O‘rta Osiyoning konchilik rayonlarida yirik sanoat markazi yoki imperiyadan uzoqda joylashgan tog‘ chorvadorlarining kichik jamoalari yashagan. Eron va Mesopotamiya orqali o‘tadigan ikki joy orasidagi relyef qo‘pol edi, bu esa tonnalab og‘ir metallarni o‘tkazishni juda qiyinlashtirardi.
Frachetti va boshqa arxeologlar va tarixchilar jumboq qismlarini birlashtirishga yordam berish uchun jalb qilingan. Ularning topilmalari qalayni kichik konchilar jamoasidan O‘rta Yer dengizi bozoriga olib chiqish uchun bir necha bosqichlarni o‘z ichiga olgan hayratlanarli darajada murakkab ta’minot zanjirini ochib berdi.
“Aftidan, mahalliy konchilar keng xalqaro tarmoqlarga kirish imkoniga ega bo‘lgan va quruqlikdagi savdo va boshqa aloqa shakllari orqali mazkur juda muhim tovarni O‘rta Yer dengizigacha o‘tkazishga muvaffaq bo‘lgan”, — dedi Frachetti.
Topilmalar 2 ming yildan ortiq vaqt oldingi hayotga qarash imkonini beradi
Miloddan avvalgi 1500-yilga kelib, bronza Yevrosiyoning “yuqori texnologiyasi”ga aylangan, qurol-yarog‘dan tortib hashamatli buyumlar, asboblar-u idishlargacha undan foydalanilgan. Bronza asosan mis va qalaydan tayyorlanadi. Mis juda keng tarqalgan va butun Yevrosiyoda topilgan bo‘lsa-da, qalay juda kam uchraydi va faqat geologik konlarning o‘ziga xos turlarida topiladi.
“Qalayni topish miloddan avvalgi davlatlar uchun katta muammo edi”, — dedi Frachetti.
Uluburun kemasiga bronza davriga oid dunyodagi eng yirik xomashyo kolleksiyasi ortilgan edi, u eng yuqori sifatli 11 metrik tonna bronza ishlab chiqarish uchun yetarli mis va qalaydan iborat edi. Agar kema dengizda yo‘qolmaganida, bu metall bronza davrining deyarli 5 000 askarini qilich bilan jihozlash uchun yetarli bo‘lardi, “ko‘plab sharob ko‘zalarini aytmasa ham bo‘ladi”, dedi Frachetti.
Uning aytishicha, mazkur topilmalar Markaziy Osiyodan O‘rta Yer dengizigacha bo‘lgan so‘nggi bronza davri siyosiy iqtisodida muhim qattiq mahsulotlarni ishlab chiqargan va ular savdosi bilan shug‘ullangan xilma-xil ishtirokchilarni o‘z ichiga olgan murakkab xalqaro savdo operatsiyasini namoyish qiladi.
O‘zbekistondagi kichik qishloqlar va ko‘chma chorvadorlar tarmog‘ida tashkil etilgan konlardan farqli o‘laroq, qadimgi Anatoliyadagi konlar so‘nggi bronza davrida Hittetlar imperiyasi nazorati ostida bo‘lgan.
Hozirgi tadqiqot natijalari oxirgi bronza davrida Uluburun kemasi halokati va Yevrosiyo qalay almashinuvi haqidagi o‘nlab yillar davom etgan munozaralarni hal qiladi. Ammo topilmalarning o‘rganadigan jihatlari hali ko‘p.
Izoh (0)