Ispaniyada termoyadroviy bombasini yo‘qotib qo‘ygan AQSH, Yaponiyada 6,4 ming inson umriga zomin bo‘lgan zilzila va Polsha bosh vaziriga aylangan pianinochi. Kun xronologiyasida 17-yanvar

17-yanvar sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan Ispaniyada termoyadroviy bombasini yo‘qotib qo‘ygan AQSH, Yaponiyada 6,4 ming inson umriga zomin bo‘lgan zilzila hamda Polsha bosh vaziriga aylangan pianinochiga oid faktlar o‘rin olgan.

Ispaniyada termoyadroviy bombasini yo‘qotib qo‘ygan AQSH

1966-yil 17-yanvar kuni Ispaniya uzra aviahalokat sodir bo‘lgandi: Amerikaning B-52 strategik bombardimonchisi Palomares qishlog‘i ustida yonilg‘i quyuvchi samolyot bilan to‘qnashib ketgan. Hodisa oqibatida yetti kishi halok bo‘lgan va to‘rtta termoyadroviy bomba yo‘qolgan. Bu jiddiy diplomatik inqirozni keltirib chiqargan va oxir-oqibat Amerika bombardimonchilarining Yevropa hamda O‘rta Yer dengizi uzra parvozlarining taqiqlanishiga olib kelgan.

Sovuq urush davrida AQSH Harbiy-havo kuchlari Strategik aviatsiya qo‘mondonligi “Xromlangan gumbaz” nomli operatsiyani o‘tkazgan. Bortiga termoyadroviy qurol ortilgan B-52 strategik bombardimonchilari havoga jangovar navbatchilik olib borgan — ular tegishli signal olishi bilan SSSR hududidagi tegishli obyektlarga zarba berishi lozim edi.

Navbatchilik asosan ikki asosiy yo‘nalishda olib borilgan: Atlantika okeani ustidan o‘tuvchi janubiy — u yerda samolyotlarga yonilg‘i quyilgan va samolyot bazaga qaytgan, ikkinchisi, AQSH va Kanada qirg‘oqlari bo‘ylab o‘tgan shimoliy yo‘nalish.

Operatsiya taxminan yetti yil davom etgan, bu vaqt davomida bortida yadroviy qurol bo‘lgan bombardimonchi bir necha bor halokatga ham uchragan. Faqatgina Palomares ustidagi aviahalokat operatsiyani sezilarli darajada qisqartirish, keyinchalik esa butunlay yopib yuborilishiga olib kelgan.

1966-yil 17-yanvar kuni Seymur-Jonson aviabazasidan bir juft B-52G “Stratofortress” strategik bombardimonchilari natbatdagi patrulni amalga oshirish uchun havoga ko‘tarilgan. Ularning har birining bortida to‘rttadan B28RI termoyadroviy bombalari bo‘lgan (har birining quvvati 1,45 megatonna trotil ekvivalentiga teng).

Ob-havo yaxshi edi, shunchaki samolyotlar bir-biriga juda yaqin kelgan va tankerning yonilg‘i shtangasi bombardimonchi fyuzelyajining ust qismiga urilib, lonjeronini sindirib yuborgan va yong‘inni yuzaga keltirgan. Bombardimonchi chap qanotidan ayrilgan va qulashni boshlagan, tankerda esa yong‘in chiqib, portlashni yuzaga keltirgan.

Fojia oqibatida tanker ekipajining barcha a’zosi — to‘rt kishi halok bo‘lgan. Bombardimonchining esa yetti nafar ekipaji a’zosidan to‘rt kishi omon qolgan: ulardan biri kapitan Buxman jiddiy kuyish jarohatini olgan, u katapultadan foydalanib, qo‘lda parashyutni ochgan va quruqlikka qo‘nishga muvaffaq bo‘lgan. Qolgan uch nafar harbiy dengizchilar tomonidan qutqarilgan.

Samolyotlar qoldiqlari va eng muhimi uchta termoyadroviy bomba Palomaresga qulagan. Manolo Gonsales ismli mahalliy fuqaro dahshatli portlash sodir bo‘lgan vaqtda ko‘chada bo‘lganini eslaydi. “Osmonga qaradim va ulkan olovli sharga ko‘zim tushdi, u yerga yaqinlashib kelardi. Ikkita samolyot parchalanib ketdi”, — deydi u.

Sodir bo‘lgan voqea shubhasiz yirik favqulodda holat edi — halokat haqidagi xabar AQSH Harbiy-havo kuchlarining Madriddagi bazasiga yetkazilgan. Shundan keyin baza komandiri general-mayor Vilson sodir bo‘lgan holat bo‘yicha Omaxadagi Strategik qo‘mondonlik shtabini ogohlantirgan va zudlik bilan voqea joyiga qutqaruv-qidiruv guruhini yo‘naltirgan. AQSH prezidenti Lindon Jonson halokatdan ertasi kuni xabar topgan va bombani qidirish bo‘yicha barcha choralarni ko‘rishni buyurgan.

Nazariy jihatda bombalarga qotirilgan parashyutlar uni yerga ohista tushirishi kerak edi, ammo halokat vaqtida parashyutlarning ikkitasi ochilmay qolgan (uchinchi bomba deyarli shikast yetmagan holda yerga tushgan). Natijada ikkita bombada oddiy portlovchi vosita detonatsiyasi sodir bo‘lgan. Baxtli tasodif bilan yadroviy portlash sodir bo‘lmagan, aks holda uning quvvati 1000 ta Xirosimadan ortib ketishi kerak edi.

Halokatdan keyingi bir necha kun ichida Palomares plyaji 700 ga yaqin amerikalik uchuvchi va olimlar ishtirokidagi yirik operatsiya bazasiga aylangan. Ularning vazifasi yadroviy qurolni topish va zararsizlantirish edi. To‘rtinchi bombani topishda muammo sodir bo‘lgan. Fransisko Orts ismli mahalliy baliqchi so‘roq vaqtida O‘rta Yer dengiziga parashyutda tushgan bombani ko‘rganini aytgan. Uning gaplarini bombaning parashyut tizimi qopqog‘ining topishi bilan isbotlangan, ya’ni parashyut ochilgan edi va u yaqin atrofda bo‘lishi kerak.

22-yanvar kuni AQSH Harbiy-dengiz kuchlarini jalb etishga qaror qilingan: qidiruv ishlariga 20 dan ortiq kema chaqirilgan. Qidiruv operatsiyasi dasturini maxsus texnik guruh tuzgan, uning tarkibida g‘avvoslar bilan ishlash bo‘yicha mutaxassis Uillard Sirl va matematik Jon Kreyven ham bor edi. Bombaning izi 1-martda aniqlangan: suvosti apparati suv ostiga kirib ketgan bombani topishga muvaffaq bo‘lgan. Mutaxassislar 15-mart kuni 800 metrlik chuqurlikda qurolni olib chiqqan.

Sodir bo‘lgan voqea jiddiy diplomatik inqirozni yuzaga keltirgan. Ispanlar AQSH harbiylari ularni xavf ostiga qo‘yganidan norozi edi. Ularni nafaqat pullar va zarar yetgan qishloq xo‘jaligi infratuzilmasini qayta tiklash bilan, balki namoyishkorona chiqishlar bilan ham tinchlantirishga urinishgan. O‘sha yili AQSH elchisi Angyer Bidl Dyuk Madridga kelib, telekameralar qarshisida kechirim so‘ragan. Palomaresdagi aviahalokatdan keyin AQSH Ispaniya uzra yadroviy qurollar ortilgan bombardimonchilari parvozlarini to‘xtatgan.

Yaponiyada 6 mingdan ortiq inson umriga zomin bo‘lgan zilzila

1995-yil 17-yanvar kuni Xonsyu oroli g‘arbida joylashgan Kobe port shahrida Rixter shkalasi bo‘yicha 7,3 balli zilzila sodir bo‘lgan. Uning epimarkazi Avadzi orolining shimoliy qismida bo‘lib, taxminan 16 kilometr chuqurlikda joylashgan. Zilziladan keyin yong‘in yuzaga kelgan.

Mazkur yer osti silkinishlari mamlakat tarixidagi eng vayronkor zilzilalardan biriga aylangan, Yaponiya hukumati tomonidan tabiiy ofatni “Xansin-Avadzining buyuk zilzilasi” nomi bilan atash bo‘yicha qaror qabul qilingan.

Zilzila oqibatida 6,4 mingdan ortiq inson halok bo‘lgan, 40 mingdan ziyod inson jarohat olgandi. Yaponiya Sog‘liqni saqlash vazirligi ma’lumotlariga ko‘ra, Kobeda halok bo‘lganlarning 60 foizini 60 va undan katta yoshdagilar tashkil etgan.

Yer osti silkinishlari oroldagi 105 mingga yaqin binoni vayron qilgandi, 144 ming inshootga va 274,1 ming uy xo‘jaliklariga qisman zarar yetgan. 85 foiz ta’lim muassasalari, 7,2 ming yo‘l, 330 ta ko‘prik yo‘qqa chiqqan. Eng ko‘p talafot Kobe shahri hisobiga to‘g‘ri kelgan — bu yerda 4,5 mingdan ortiq inson halok bo‘lgan, 14 ming kishi yaralangan, 120 mingdan ortiq inshoot vayron bo‘lgandi.

Zilzila oqibatida yetkazilgan umumiy zarar 9,9 milliard iyenani tashkil etgan — bu milliy budjetning qariyb 10 foizini tashkil etardi. Shaharni qayta tiklash uchun 3 oy vaqt sarflangan, favqulodda holatdan 7 oy o‘tib, temiryo‘l qayta tiklangan. Tabiiy ofat natijasida paydo bo‘lgan 19,8 ming tonna chiqindi utilizatsiya qilingan. Butun mamlakat bo‘ylab amalga oshirilgan xayriyalar natijasida 178,3 milliard iyena tashkil etgan.

2015-yilda u 2030-yilga qadar uzaytirilgan. Yangi dasturda 2030-yilga qadar zilzila, suv toshqinlari, to‘fon va boshqa tabiiy ofatlar oqibatida yuzaga keladigan o‘lim holatini sezilarli kamaytirish, iqtisodiy yo‘qotishlar hajmini qisqartirish bo‘yicha yettita maqsad belgilangan.

Yaponiyada 1995-yilgi zilzila qurbonlari xotirasiga har yili “Nur festivali” o‘tkazib kelinadi, uning birinchisi fojiadan 11 oy o‘tib o‘tkazilgandi. 2019-yilda mazkur festival 6—15-dekabr kunlari o‘tkazilgandi. Tadbirga 3,4 milliondan ortiq odam tashrif buyurgan.

Polsha bosh vaziriga aylangan pianinochi

1919-yil 17-yanvar kuni polshalik pianinochi va kompozitor Ignatsiy Yan Paderevskiy Polsha bosh vaziriga aylangan edi. Polsha mustaqilligining otasi va mamlakatning xalqaro maydondagi vakili sifatida ta’riflangan inson aslida kim edi? Quyida shu haqida ma’lumot beramiz.

Yan 1860-yil 18-noyabr kuni Kurilovka qishlog‘ida dunyoga kelgan. Oilasi o‘rta hol bo‘lsa-da, ajdodlari mahalliy Padarevo sulolasiga borib taqalgan. Ignatsiyning onasi u chaqaloqligida o‘lib ketgan, otasi esa bir necha yildan keyin Rossiya hukumati tomonidan Yanvar isyoniga ko‘rsatgan yordami uchun hibsga olingan va u bir yil Kiyevdagi qamoqxonada o‘tirgan. Jazo muddati tugagach, u uyiga qaytib, o‘g‘lining ta’limi bilan shug‘ullangan, jumladan, farzandini musiqaga yo‘naltirgan. Muallimlar ko‘p o‘tmay yigitcha fortepianoda boshqa o‘quvchilardan ko‘ra yaxshiroq ijro etishini payqab qolgan, 12 yoshida bolakay Varshavaga yuborilgan va u shu yerdagi musiqa institutiga o‘qishga kirishga tayyorgarlik ko‘ra boshlagan. O‘qishni tamomlagach, uni dars berishi uchun institutda olib qolishgan. Ammo bu bilan ta’lim jarayonlari yakunlanmagan.

22 yoshli Yan bastakorlik san’atini o‘rganish uchun Berlinga, ikki yildan keyin esa artistokratlar va ilmiy elita to‘planuvchi Zakopanega yo‘l olgan. U yerda musiqachi Xelena Mojevskaya — o‘sha vaqtlarda butun dunyoga mashhur dramatik aktrisa bilan tanishib qolgan. Ularning Krakovdagi “Saksoniya” mehmonxonasida bergan qo‘shma konserti katta daromad keltirgan va Paderevskiy o‘z orzusini amalga oshirishga muvaffaq bo‘lgan: yigit Venaga borib, mashhur Teodor Leshetskiy qo‘lida fortepiano musiqasini o‘rgangan. Yan to‘rt yil davomida musiqa chalish texnikasini o‘rgangan va bir vaqtning o‘zida butun Yevropa bo‘ylab konsertlar bergan. 1888-yil martda Parijda bergan konsertidan keyin unga “ikkinchi Shopen” nomi berilgan.

“Parij, Bryussel, Praga, Vena va Germaniyada nom qozondim; qarzlarim kamaydi va men orkestrli fortepiano uchun konsert yozdim”, — degandi Yan Paderevskiy.

Paderevskiyning mashhurligi kun sayin ortib borgan: u knyaz Radzivillarnikida musiqa chalgan, ispan va ingliz malikalari, aristokratlar olami, siyosatchilar, diplomatlar bilan tanishgan. U butun Yevropani zabt etgandi. Endigi navbatda Amerika edi. U birgina Nyu-Yorkning o‘zida 32 ta konsert bergan va keng auditoriya to‘plab, yaxshigina foyda ko‘rgan. Pianinochi AQSHdagi polshalik migrantlar bilan aloqa o‘rnatgan va u yerdagi siyosiy doiralarga kirgan, biroq u paytlarda Yan siyosiy faoliyat bilan shug‘ullanish haqida o‘ylamasdi. Ignatsiy gastrollarini davom ettirgan — Avstraliya, Yangi Zelandiya, Janubiy Amerika, Yevropadagi chiqishlarini ham qoldirmagan.

Paderevskiyning shaxsiy hayoti avvaliga fojiaviy kechgan: 20 yoshida uylangan Antonina Korsakuvna to‘ydan bir yil o‘tib, o‘g‘li Alfred dunyoga kelganida vafot etgan. Bolakay ham butun umr falajlikdan aziyat chekkan va yoshligida olamdan o‘tgan. 1899-yilda Paderevskiy yana oila qurishga qaror qiladi va Xelena Gurskayaga uylanadi.

Gap-so‘zlarga ko‘ra, Paderevskiy o‘zining mashhurligi ortidan kelgan potensial sabab siyosatchiga aylangan. Uning siyosiy faoliyati boshlanishi 1910-yilga, musiqachi Krakovda nutq irod etganiga to‘g‘ri keladi. Shu yilning o‘zida Shopen yubileyi nishonlangan Lvovda u mashhur nutqini so‘zlagan. Biroq siyosatga Birinchi jahon urushidan keyin jiddiy qiziqish bildirgan. U 1915-yilda Genrik Senkevich tomonidan asos solingan Polshadagi urush qurbonlariga yordam ko‘rsatish Bosh qo‘mitasi faoliyatida ishtirok etgan. Shu yili musiqachi Shveysariyadan jo‘nab ketgan, Fransiya va Buyuk Britaniya orqali AQSHga yetib borib, Polsha mustaqilligi bo‘yicha tashabbuslarni qo‘llab-quvvatlashni boshlagan.

Paderevskiy tanishlari yordamida 1917-yili AQSH prezidenti Tomas Vudro Vilson bilan tanishishga muvaffaq bo‘lgan. 1918-yil 8-yanvarda u tinchlik haqidagi nomasida Polsha mustaqilligi masalasini Yevropada kelajakdagi tinchlik uchun 14 shartdan biri sifatida tan olgan.

1918-yil dekabrda Paderevskiy Britaniyaning “Konkord” kreyserida Gdanskka yetib kelgan. Ertasi kuni u Poznaniga qadar yetib olgan. Uning tashrifi shaharda vatanparvarlik noroziliklarini boshlab yuborgan va u nemislarga qarshi Buyuk Polsha qo‘zg‘aloniga aylanib ketgan — polyaklar bu safar g‘alaba qozongan.

1919-yil 25-yanvar kuni Yan Vazirlar Kengashi raisi sifatida o‘z kabinetining birinchi yig‘ilishini o‘tkazgan, shu bilan birga u tashqi ishlar vaziri vazifasini ham bajargan. 1919-yil 28-iyun kuni Paderevskiy Versal shartnomasi ostida o‘z imzosini qo‘ygan — bu Birinchi jahon urushining yakunlanishida muhim hujjatga aylangan edi. Versal shartnomasining muhim jihatlaridan biri Polshaga Prussiya yerlarining katta qismini berish edi.

Ammo muxolifatning keskin chiqishlari sabab Paderevskiy oxir-oqibat kabineti iste’fosini e’lon qilgan va 1920-yilda Polshadan butunlay chiqib ketgan. Yan Varshavadan Shveysariyaga qaytgan va konsertlar berishni boshlagan, shu bilan birga u polshalik yosh musiqachilarni qo‘llab-quvvatlagan.

1939-yilda Ikkinchi jahon urushi boshlangan, Paderevskiy yoshi keksayib qolgan bo‘lsa-da chetda turmagan. U siyosatchilarga maktublar yo‘llab, radioda chiqishlar qilgan, 1940-yil yanvarda Polsha Milliy Kengashining inauguratsiya majlisida nutq so‘zlab, polyak xalqining omon qolishiga ishonch bildirgandi.

“Kun xronologiyasi” loyihasi doirasida har kuni ertalab soat 09:30 da ushbu sanaga bog‘liq eng muhim va qiziqarli voqealar yoritib boriladi.