17-dekabr sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan Tunisda “Arab bahori”ni boshlab bergan savdogar, Yaponiya elchixonasida qariyb 500 kishining asirga olinishi hamda Saddam Husayn rejimiga qarshi boshlangan “Cho‘l tulkisi” operatsiyasiga oid faktlar o‘rin olgan.
O‘ziga o‘zi o‘t qo‘yib, “Arab bahori”ni boshlab bergan savdogar
2010-yilning 17-dekabr kuni Tunisda Muhammad Buaziziy ismli erkak shahar markazida o‘ziga o‘t qo‘ygandi. Arab olami uchun o‘z joniga qasd qilishning bunday usuli mamlakatdagi inqilobga “moy sepib”, “Arab bahori”ning boshlanishiga sabab bo‘lgan.
Sidi-Buzid — aholisi 40 ming kishini tashkil etadigan Tunis markazidagi mitti shahar. 2010-yil 17-dekabrdan keyin bu joy Muhammad Buaziziyning o‘limiga bog‘liq, Tunis inqilobi “piligi” va Yaqin Sharqdagi davlatlarning yuzlab aholisi uchun muhim rol o‘ynagan shaharga aylangan.
Buaziziyning hayoti oddiy va fojiaviy. Uch yoshida otasidan ayrilgan, onasi esa amakisiga turmushga chiqqan. Bir necha yil qishloq maktabiga qatnagan, keyin esa yetishmovchilik sabab bormay qo‘ygan. Shu bois ko‘plab OAVlar yozganidek marhumning hech qanaqa oliy ma’lumoti bo‘lmagan va u qandaydir yuqori mafkuraviy sabablarni ko‘zlamagan. Buaziziyning oilasi yetti nafar bo‘lgan, oliy ma’lumot faqatgina uning singlisida bo‘lgan va u qo‘lgan kelguncha puldan yordam qilib turgan.
Onasining so‘zlariga ko‘ra, Buaziziy armiyaga ketishga uringan, ammo uni qabul qilishmagan. Muntazam ravishda ish qidirgan, biroq bundan ham ish chiqmagan, o‘sha vaqtlarda mintaqadagi ishsizlik darajasi 30 foizni tashkil etgan. Natijada u savdo rastalarida meva-cheva sotish bilan kun kechira boshlagan. Butun oilasini boqqan va kichkina yuk mashinasi sotib olish uchun pul yig‘gan.
Jurnalistlarning aniqlashicha, Sidi-Buziddan Tunis uchun oddiy holat bo‘lgan korrupsiya va politsiya rasmiylarining o‘zboshimchaligi hukmronlik surgan. Muhammadni ham ko‘plab ko‘cha savdogarlari kabi muntazam quvishgan yoki pul talab qilishgan. Tunisning aynan bu viloyatida rastalar orqali savdo qilish uchun hech narsa talab qilinmasdi.
16-dekabr kuni Muhammad Buaziziy odatdagidek 140 dollar qarzga meva olgan — ularni ertasi kuni foyda bilan sotishga umid qilgan. 17-dekabr tongida savdoni boshlashi bilan amaldor va politsiyachilar tekshiruvga kelgan.
Tarsaki voqeasining ahamiyati shundaki, Muhammadning oilasini aytishicha, erkak omma oldida kamsitilgani sabab shunday yo‘l — o‘ziga o‘t qo‘yishgacha borgan. Kamsitilganda ham ayol kishi tomonidan kamsitilgan, musulmon qishloqlarida bu sharmandalik hisoblangan.
Muhammad mahalliy hokimiyatga borib, tarozisini qaytarishlarini so‘ragan, ammo Sidi-Buzid meri uni tinglashni ham xohlamagan. Shunda u “zapravka”ga borib benzin olgan va meriya oldida ustiga yonilg‘ini quyib, “Sizningcha, men qanday yashashim kerak?!”, deya baqirgan hamda gugurt chaqqan. Holat tasvirlangan video internetda shu zahoti tarqalgan.
Politsiyaning bozordagi reydi va o‘ziga o‘t qo‘yish jarayonigacha orada bir soat vaqt o‘tgan. Ammo Buaziziy oilasining ta’kidlashicha, bunday yo‘l tutishga yillar davomida mahalliy hokimiyat tomonidan zug‘umga uchrash, kamsitilib kelinish sabab bo‘lgan. Muhammad o‘ziga o‘t qo‘yganidan keyin shahar bo‘ylab norozilik namoyishlari boshlangan.
Shahar aholisi shunchaki “baqir-chaqir” qilib, tinchib qolmoqchi emasdi. Aksiyalar ertasi kuni ham, undan keyin ham davom etgan. Uni kuch bilan bostirishga bo‘lgan urinishlar, odamlarni battar g‘azabga solgan. Hodisaning “tergov qilinishi” ham vaziyatni yaxshilamagan.
Muhammad Buaziziy voqea joyida vafot etmagan. U mamlakatning eng yaxshi shifoxonasiga joylashtirilgan. Afsuski, terisining 90 foizi kuyib ketgan erkak 2011-yilning 4-yanvarida vafot etgan.
Buaziziyning dafn marosimiga 5 mingdan ortiq inson to‘plangan va ularning kayfiyati yomon edi. Norozilik aksiyalari ko‘lami kengayib, vaziyat nazorat ostidan chiqib ketgan. Natijada yanvar o‘rtalariga kelib mamlakatni 23 yil davomida boshqargan prezident Zin el-Abidin Ben Ali oilasi bilan avvaliga Fransiyaga qochishga majbur bo‘lgan. Fransuz hukumati unga boshpana berishdan bosh tortgani sabab sobiq prezident Saudiya Arabistoniga kelgan. Oqibatda Tunisda saylovlar o‘tkazilgan va mamlakatning oliy rahbariyati almashgan.
Yaponiyaning Perudagi elchixonasiga hujum
1996-yil 17-dekabr kuni Tupak Amaru Inqilobiy harakatining (MRTA) 14 a’zosi Yaponiyaning Peru poytaxtidagi elchixonasini egallab olib, 490 kishini asirga olgandi.
MRTA Peru prezidenti Alberto Fuximorini harakatning qamoqda saqlanayotgan a’zolarini ozod etilishga majburlash, asirlar uchun tovon puli undirish va mamlakatning qashshoq aholisiga nisbatan shafqatsiz munosabatga qarshi norozilik bildirish maqsadida yapon elchisi qarorgohini egallagan.
Fuximori rejimi Lotin Amerikasidagi eng zulmkorlardan biri hisoblanardi. Fuximori Peruni favqulodda vaziyatlar to‘g‘risidagi qarorga asoslanib boshqargan, bir vaqtning o‘zida isyonchilarga qarshi kampaniyalar o‘tkazgan va bu minglab insonlarning umriga zomin bo‘lgan. Xalqaro valyuta jamg‘armasi (XVJ) tomonidan ishlab chiqilgan tarkibiy islohot dasturlari uchun namuna sifatida e’tirof etilgan Peru iqtisodiyoti chet el kapitali va mamlakat jamiyatining yuqori qismidagi boylarning tor qatlami uchun kutilmagan foyda keltirgan, shu bilan birga keng ko‘lamli islohotlarni amalga oshirgan, biroq ommani qashshoqlikka solgan.
MRTA aholidan yordam so‘ramagan. Ommaviy axborot vositalari “marksist partizanlari” deb atagan bu harakatning usullari va siyosatining marksizm bilan hech qanday aloqasi yo‘q edi. MRTA ishchilar sinfidan ajratilgan holda faoliyat yuritib, asosan Fuximori rejimini ag‘darish o‘rniga unga bosim o‘tkazishga qaratilgan qurolli norozilik harakatlarini amalga oshirib kelgan.
Mazkur harakatga 1983-yilda uchta fraksiya tomonidan asos solingan: sobiq “so‘l” general Velasko harbiy xuntasining ajralib chiqqan Sotsialistik inqilob partiyasi, Kastroistik inqilobiy so‘l harakat guruhi va Kommunistik partiya fraksiyalaridan.
Xorijlik ayol asirlar birinchi kechadagi otishmadan keyin qo‘yib yuborilgan, qolgan chet el fuqarolari besh kun davom etgan tahdidlardan keyin ozod etilgan. Peru qurolli kuchlari tomonidan 1997-yil 22-aprel kuni asirga olingan yuqori martabali amaldorlar ozodlikka erishgan — ular 126 kun qaramlikda yashagan. Operatsiya davomida bir nafar asir, ikki nafar kommandos va harakatning barcha a’zolari o‘ldirilgan.
Keyinroq bir necha isyonchi elchixona ozod etilganidan keyin qatl etilganini bildirgan. Yaponiyalik diplomat Xidetaka Ogura uch nafar isyonchi qiynoqlarga solinganini ko‘rsatgan. Ikki nafar kommandos harakat yetakchilaridan biri Eduardo Kruz bino orqasida tirik ko‘rganini aytgan. Bu kabi ma’lumotlar halok bo‘lgan jangarilarning qarindoshlari tomonidan harbiy xizmatchilarga nisbatan fuqarolik da’volarini ilgari surishga sabab bo‘lgan.
2005-yilda Peru Bosh prokuraturasi holat bo‘yicha ayblov e’lon qilishga ruxsat bergan. Kommandos himoyasi uchun o‘tkazilgan ommaviy noroziliklar va harbiy sud nazoratidan keyin barcha ayblovlar yechib tashlangan. Biroq keyingi tergovlar Inson huquqlari bo‘yicha Amerika sudiga topshirilgan. U 2015-yilda Kruz sud qilinmasdan qatl etilgan deb topgan va Peru hukumatini xalqaro huquqni buzishda ayblagan.
Iroqqa qarshi boshlangan “Cho‘l tulkisi” operatsiyasi
AQSH va Buyuk Britaniya qurolli kuchlarining Iroqqa qarshi “Cho‘l tulkisi” harbiy operatsiyasi 1998-yilning 17-dekabrida boshlangan. Uning maqsadi Iroq tomonini ommaviy qirg‘in qurolini ishlab chiqarish va foydalanish imkoniyatidan mahrum etishdan iborat bo‘lgan.
Fors ko‘rfazidagi urush yakunlangach, Iroqda BMTning maxsus komissiyasi faoliyat ko‘rsatib, ommaviy qirg‘in qirolini yaratish bo‘yicha Iroq dasturini tekshirish bilan shug‘ullangan. Uning nazorati ostida Iroq 40 ming kimyoviy jangovar kallanchani, kimyoviy qurol yaratishga mo‘ljallangan 700 tonna reagentni, 3,6 ming tonna taqiqlangan kimyoviy moddalar va 100 dan ortiq qurilmalarni yo‘q qilgan.
1998-yilgi inqiroz bundan yetti yil oldin joriy etilgan sanksiyalarni yechish bilan bog‘liq edi. Mazkur masala BMTning ijobiy javobini olmagach, 31-oktabr kuni Iroq xalqaro komissiya bilan hamkorlikni to‘xtatgan. Inqiroz esa yana ikki hafta davom etgan.
Iroq tomoni 14-noyabr kuni komissiya bilan dastlabki shartlarsiz hamkorlikni qayta tiklashga tayyorligini ma’lum qilgan. Bu vaqtga kelib AQSH Iroqqa qarshi harbiy operatsiyani tayyorlab bo‘lgandi. Prezident Bill Klintonning aytishicha, u jangovar samolyotlar havoda bo‘lib turganida so‘nggi daqiqalarda zarbalar berilishini bekor qilgan.
Komissiya Iroq to‘liq hamkorlik qilishga tayyor emasligi ma’lum bo‘lgunga qadar ishini davom ettirgan. Komissiya rahbari Richard Batler Iroqni komissiyaga bir necha obyektlarga kirishga ruxsat bermayotganlik va kimyoviy qurollarni ishlab chiqarishga oid hujjatlarni taqdim etmayotganlikda ayblagan. Tekshiruvlarni davom ettirish imkoniyatining yo‘qligi sabab komissiya 16-dekabr kuni Iroqni tark etgan.
Iroqqa qarshi harbiy operatsiya “Cho‘l tulkisi” nomini olgan. U ikkita maqsadni o‘z oldiga qo‘ygan: harbiy — ommaviy qirg‘in qurollarini yaratish, ishlab chiqarish va saqlashga mo‘ljallangan obyektlarga maksimal zarar yetkazish; siyosiy — Saddam Husayn rejimini kuchsizlantirish.
Havodan hujumlarni amalga oshirish uchun AQSHning Harbiy-havo kuchlari, Harbiy-dengiz kuchlari, shuningdek, Buyuk Britaniyaning qirollik Harbiy-havo kuchlari jalb etilgan. Quruqlikdagi kuchlar jangovar harakatlarda ishtirok etmagan. Birinchi zarba 1998-yil 17-dekabr kuni Iroq vaqti bilan soat 01:00 da amalga oshirilgan. Butun mamlakatga 14 ta raketa-bomba zarbalari berilgan.
AQSH va Buyuk Britaniya Qurolli Kuchlarining Fors ko‘rfazidagi qo‘mondonligi 20-dekabr kuni “Cho‘l tulkisi” operatsiyasi yakunlanganini e’lon qilgan. Aviahujumlar oqibatida Iroq hududidagi jami 97 ta nishon, jumladan, 32 ta havo hujumidan mudofaa tizimlari obyektlari, 20 ta qo‘mondonlik markazlari, 18 ta xavfsizlik kuchlari obyektlari, ommaviy qirg‘in qurollarini ishlab chiqarish bilan bog‘liq 11 ta obyekt, 9 ta respublika gvardiyasi obyekti, 6 ta aerodrom, 1 ta iqtisodiy obyekt yakson qilingan.
AQSH va Buyuk Britaniya samolyotlari 650 martadan ortiq havoga ko‘tarilgan bo‘lib, 415 dan ziyod dengiz va havodan qanotli raketalar uchirilgan. Iroqning havo hujumidan mudofaa tizimlari sust ishlagan bois Amerika—Britaniya aviatsiyasi yo‘qotishlarga uchramagan. Operatsiya davomida “B-1B Lanser” strategik bombardimonchisidan birinchi marta qo‘llanilgan. Bundan tashqari, AQSH Harbiy-dengiz kuchlari tarixida birinchi uchuvchi ayollarning jangovar parvozlari amalga oshirilgan.
Pentagon ma’lumotlariga ko‘ra, nishonlarning 85 foizi ishg‘ol etilgan, shu bilan birga, 43 tasi to‘liq yakson etilgan yoki jiddiy zarar keltirilgan, 30 tasiga o‘rtacha, 12 tasiga yengi shikast yetgan.
Amerika hamjamiyati umuman olganda Iroqqa qarshi harbiy aksiyani qo‘llab-quvvatlagan. Shu bilan birga, tanqidchilar Klintonni Iroqqa qarshi harbiy harakatlar bilan Monika Levinski bilan ishqiy munosabatlariga oid ishni omma e’tiboridan chetlanish uchun boshlaganlikda ayblagan.
Harbiy operatsiyaning o‘tkazilishi Yaponiya, Kanada, Avstraliya, janubiy Koreya tomonidan qo‘llab-quvvatlangan.
“Kun xronologiyasi” loyihasi doirasida har kuni ertalab soat 09:30 da ushbu sanaga bog‘liq eng muhim va qiziqarli voqealar yoritib boriladi.
Izoh (0)