16-dekabr sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan Chaushesku rejimini qulatgan inqilob, O‘zbekistonning Ashxoboddagi elchixonasiga bostirib kirgan turkman maxsus kuchlari hamda Nyu-York osmonida to‘qnashgan ikki samolyotga oid faktlar o‘rin olgan.
Chaushesku rejimini qulatgan inqilob
1989-yil 16-dekabr kuni Rumiyada boshlangan inqilob oqibatida Nikolae Chaushesku rejimi qulagan va u otib tashlangan edi. 1980-yillar oxirlari Sharqiy Yevropada “xalq demokratiyalari” tizimining parchalanish vaqti edi. 1989-yilgacha kommunistik partiyalar Polsha, Vengriya, Germaniya va Chexoslovakiyada hokimiyatni qo‘ldan boy bergan. Ushbu jarayon tinchlik xarakteriga ega edi va “bamal inqilobi” nomini olgan. Ruminiya mazkur qoidaning yagona istisnosiga aylangan. Mamlakatni 1965-yildan beri ekssentrik va avtoritar siyosatchi Nikolae Chaushesku boshqarib kelardi.
Ruminiyaning bunday siyosatining iqtisodiy asosi respublikaning energetik mustaqilligi edi: Ploeshti tumanida neft va gaz qazib olingan. Bundan tashqari, mamlakat rahbariyati tomonidan “alohida yo‘nalish” belgilab olingan.
1980-yillar boshida mamlakatdagi iqtisodiy vaziyat yomonlashishni boshlagan. Xalqaro kreditlarni majburiy qaytarishga qaratilgan siyosat turmush darajasining pasayishiga olib kelgan. Targ‘ibot mashinasi “ratsional iste’mol” haqida bong urgan: shu orqali oziq-ovqat uchun navbatlar, xalq iste’moli tovarlarining yetishmovchiligi maskirovka qilingan.
Ko‘plab ruminlar xorijga qochishga tushgan. Transilvaniyadagi venger ozchiliklarining noroziligi kengaya boshlagan. Shu bilan birga Chaushesku SSSRdagi “qayta qurish”ni qabul qilmagan, jamiyat ustidan nazoratni kuchaytirilgan — buni Davlat xavfsizlik xizmati (sekuriatate) amalga oshirardi.
1989-yil noyabrda Buxarestda Ruminiya Kommunistik partiyasining XIV syezdi o‘tkazilgan. Unga to‘planganlar gulduros qarsaklar bilan bir necha bor kondukatorning nutqini bo‘lgan. Chaushesku sotsialistik blok mamlakatlaridagi “kapitalistik tiklanish”ni tanqid qilgan. Ammo o‘shanda ham mamlakat g‘arbida namoyishlar boshlandi. Vengriyalik protestant ruhoniysi Laslo Tyokeshning hukumatga qarshi va’zlari uchun Timisoaradan chiqarib yuborilishi detonator vazifasini o‘tagan. Dekabr o‘rtalariga kelib shaharda ommaviy namoyishlar boshlanib, unda ruminlar va vengerlar ishtirok etgan. Chaushesku namoyishlarni qanday bo‘lmasin to‘xtatishni talab qilgan, ammo kuch tuzilmalari armiya va politsiyani oxiriga qadar nazorat qilmayotgandi.
21-dekabr kuni ommaviy tashviqot hujumidan so‘ng (Ruminiya rahbari Timisoaradagi tartibsizliklarni xorijiy davlatlar josuslik xizmatlari uyushtirganini aytgan) Buxarestda katta miting tashkil etilgan. Biroq ularning bir qismi Chausheskuga qarshi shiorlar bilan chiqqan. Bundan norozilik to‘lqinlari poytaxt bo‘ylab tarqalgan. Shu kuni yuz bergan to‘qnashuvlar oqibatida 100 dan ortiq inson halok bo‘lgan. 22-dekabr kuni esa shaharda barrikadalar qurish boshlangan, ammo ertasi kuni Buxarest ko‘chalariga 100 minglab odamlar chiqqan, jumladan, poytaxtdagi yirik zavodlarning ishchilari ham.
Bunday kunlarda Chausheskuning tarafini hech kim olmagan. Sovet va Amerika yetakchilar Buxarestdagi qonli voqealarga hatto izoh ham bermagan. Shu kuni kondukator va uning rafiqasi Yelena Chaushesko Tirgovishtega qochgan hamda o‘sha yerda hibsga olingan.
Er-xotin ustidan sud jarayoni qisqa davom etgan va u adolat ustidan parodiyaga o‘xshab ketardi. Ularning qatl etilishi tasvirlari butun dunyo bo‘ylab tarqalgan. Mamlakatda armiya va maxsus xizmatlar vakillari, shuningdek, sirli “terrorchilar” o‘rtasidagi to‘qnashuvlar 28-dekabrga qadar davom etgan kamida 1030 kishining o‘limiga sabab bo‘lgan. Ularning aksariyati ko‘chalardagi otishmalar jarayonida halok bo‘lgan.
O‘zbekiston elchixonasiga bostirib kirgan turkman maxsus kuchlari
Bundan 20 yil oldin Turkmaniston maxsus kuchlari O‘zbekistonning Ashxoboddagi elchixonasiga bostirib kirib, ruxsatsiz tintuv o‘tkazgan edi. Shundan so‘ng o‘zbek—turkman chegarasida keskinlik alomatlari yuzaga kelgan va qo‘shimcha postlar o‘rnatila boshlangan.
16-dekabr kuni kechqurun Turkmaniston Milliy xavfsizlik qo‘mitasi (MXQ) maxsus kuchlari guruhi Ashxobod markazida joylashgan O‘zbekiston elchixonasiga bostirib kirgan. Xavfsizlik kuchlarining 15 nafar xodimi diplomatlarning e’tirozlariga qaramay nafaqat xizmat xonalarini, balki elchi qarorgohi va diplomatik missiyaning turar joy kompleksini ham ko‘zdan kechirgan. Turkman hukumati suveren o‘zbek hududiga bostirib kirilishini “elchixonada yashiringan terrorchilarni qidirish” bilan izohlagan.
Turkman maxsus xizmatlarining ma’lum qilishicha, ularda O‘zbekiston elchisining rafiqasi mamlakat prezidenti Saparmurat Niyozovga suiqasd uyushtirgan bir necha mahalliy fuqaroning Turkmanistondan chiqib ketishiga yordam bergani to‘g‘risida ma’lumotga ega bo‘lgan. Ushbu ma’lumot manbasini oshkor etmagan holda MXQ xodimlari o‘zbek elchisining rafiqasini “Turkmaniston prezidentiga suiqasd qilishga aloqador”, deb hisoblagan.
Milliy xavfsizlik manfaatlarini ko‘zlab, diplomatik vakolatxonalarning ekstraterritorialligi tamoyili kabi “diplomatik nayranglar”ni e’tibordan chetda qoldirish mumkinligi hisobga olinib, maxsus xizmatlar Turkmaniston hududini tark etishga ulgurmagan terrorchilarni O‘zbekiston elchixonasi hududidan qidirishga qaror qilgan.
Kechga borib O‘zbekiston Tashqi ishlar vazirligi turkman maxsus xizmatlarining harakatiga qarshi norozilik bildirgan. Vazirlik buni “xalqaro huquq normalari va tamoyillari, Diplomatik munosabatlar to‘g‘risidagi Vena konventsiyasi qoidalari, shuningdek, ikki tomonlama davlatlararo kelishuvlarning qo‘pol buzilishi” sifatida baholagan. O‘zbekiston Turkman tomonidan “sodir bo‘lgan voqea bo‘yicha zudlik bilan tushuntirish berilishini”, shuningdek, “aybdorlarni aniqlash va qat’iy javobgarlikka tortish bo‘yicha aniq choralar ko‘rish”ni talab qilgan. Turkmanistonning O‘zbekistondagi elchisi TIVga chaqirtirilib, unga tegishli nota topshirilgan.
O‘zbekiston diplomatik missiyasi va savdo vakolatxonalarining norasmiy suhbatlarida mazkur holat “ochiq-oydin provakatsiya” deb ta’riflangan. Kimligini oshkor etmagan turkman amaldorlari ham bunga qo‘shilgan. “O‘zbekiston va Turkmaniston o‘rtasidagi munosabatlarda katta muammolar borligi anchadan beri ma’lum. Dushanba kungi voqeadan tashqari, O‘zbekiston hukumati delegatsiyasining Ashxobodga yaqinda bosh vazir O‘tkir Sultonov boshchiligidagi tashrifi buning so‘nggi tasdig‘idir”, — degan edi Turkmaniston Vazirlar Mahkamasi apparatining xodimlaridan biri.
Tashrif davomida o‘zbekistonlik mehmonlar ikki tomonlama hamkorlik masalalarini muhokama qilish o‘rniga turkmanistonlik hamkasblarining ma’naviyatini, Turkmanistonga neft-gaz sohasida imtiyozlar berish bo‘yicha “talab-tavsiya”larini tinglashga majbur bo‘lgan. Sultonov muzokaralar muhitidan shu qadar g‘azabga minganidan “eshikni qattiq yopib”, majlis rasmiy yakunlanishini kutmasdan Toshkentga uchib ketgan. Shundan keyin ikki mamlakat o‘rtasidagi munosabatlar sezilarli darajada yomonlashgan.
O‘zbekistonning o‘sha vaqtda prezidenti Islom Karimov Saparmurat Niyozovga uyushtirilgan suiqasddan xabar topib, unga telegramma yuborgandi. “Terakt — Sizning joningizga qasd qilishga bo‘lgan urinish xabari O‘zbekistonda chuqur tashvish va g‘azab uyg‘otdi. O‘zbekiston terrorizmni har doim har qanday ko‘rinish va shaklda qoralab keladi va qoralaydi hamda bu illatga qarshi kurashda har tomonlama hamkorlik qilishga tayyor”, — deyiladi maktubda. Ammo Turkmanboshi aftidan o‘zbekistonlik hamkasbining bu so‘zlariga ishonmagan ko‘rinadi.
Turkmaniston rasmiylari O‘zbekistonni prezident Saparmurod Niyozovga muvaffaqiyatsiz suiqasd uyushtirgan va davlat to‘ntarishini amalga oshirgan Boris Shixmurodov boshchiligidagi turkman muxolifatini qo‘llab-quvvatlayotganlikda ayblagan. O‘zbekiston tomoni barcha ayblovlarni rad etgan.
Yuzaga kelgan keskinlik oqibatida ikki mamlakat o‘rtasidagi tovar aylanmasi tushib ketgan, chegara rejimi kuchaytirilgan. Mamlakatlar o‘rtasidagi munosabatlar 2006-yil dekabrda Niyozovning vafoti va hokimiyatga Gurbanguli Berdimuhamedov kelganidan keyin yana yaxshilangan.
Nyu-Yorkda ikki samolyot to‘qnashuvi
1960-yil 16-dekabr kuni soat 10:33 da Nyu-York osmonida ikkita yo‘lovchi avialayneri to‘qnashib ketgandi. Qo‘nishga harakat qilayotgan Douglas DC-8 samolyoti o‘zi uchun ajratilgan havo makoniga soatiga 557 kilometr tezlikda kirib, 1600 metr balandlikda Lockheed L-1049 Super Constellation samolyotini turtib ketgan.
Birinchi samolyotning ba’zi qismlari Bruklinning aholi ko‘p istiqomat qiladigan dahalariga, cherkov va turar joy binolariga tushgan hamda yong‘in chiqqan. Shu bilan birga, uchuvchilar mo‘jizaviy tarzda sho‘ng‘iyotgan samolyotni maktab va yonilg‘i quyish shoxobchasidan nariga olib ketgan. Guvohlarning aytishicha, o‘t o‘chiruvchilar yonayotgan konstruksiyaga tonnalab suv quygan, ko‘chalarda esa ko‘mirga aylangan jasadlar yotgan. Ikki bort Staten-Aylenddagi Miller Fild aviabazasi yaqiniga qulagan.
Fojia oqibatida 134 kishi — yo‘lovchilar, ekipaj a’zolari va Nyu-Yorkda yashovchi olti kishi halok bo‘lgan. Aviahalokatda omon qolgan yagona shaxs — 11 yoshli Stiven Bals bo‘lib, u Nyu-Yorkka Rojdestvo uchun yo‘l olayotgan bo‘lgan. Yigitcha ham ertasi kuni shifoxonada olamdan o‘tgan. Bu o‘z davrining eng yirik aviahalokatlaridan biri sifatida tarixga kirgan.
“Kun xronologiyasi” loyihasi doirasida har kuni ertalab soat 09:30 da ushbu sanaga bog‘liq eng muhim va qiziqarli voqealar yoritib boriladi.
Izoh (0)