17 декабрь санасига боғлиқ диққатга сазовор воқеалар қаторидан Тунисда «Араб баҳори»ни бошлаб берган савдогар, Япония элчихонасида қарийб 500 кишининг асирга олиниши ҳамда Саддам Ҳусайн режимига қарши бошланган «Чўл тулкиси» операциясига оид фактлар ўрин олган.
Ўзига ўзи ўт қўйиб, «Араб баҳори»ни бошлаб берган савдогар
2010 йилнинг 17 декабрь куни Тунисда Муҳаммад Буазизий исмли эркак шаҳар марказида ўзига ўт қўйганди. Араб олами учун ўз жонига қасд қилишнинг бундай усули мамлакатдаги инқилобга «мой сепиб», «Араб баҳори»нинг бошланишига сабаб бўлган.
Сиди-Бузид — аҳолиси 40 минг кишини ташкил этадиган Тунис марказидаги митти шаҳар. 2010 йил 17 декабрдан кейин бу жой Муҳаммад Буазизийнинг ўлимига боғлиқ, Тунис инқилоби «пилиги» ва Яқин Шарқдаги давлатларнинг юзлаб аҳолиси учун муҳим рол ўйнаган шаҳарга айланган.
Буазизийнинг ҳаёти оддий ва фожиавий. Уч ёшида отасидан айрилган, онаси эса амакисига турмушга чиққан. Бир неча йил қишлоқ мактабига қатнаган, кейин эса етишмовчилик сабаб бормай қўйган. Шу боис кўплаб ОАВлар ёзганидек марҳумнинг ҳеч қанақа олий маълумоти бўлмаган ва у қандайдир юқори мафкуравий сабабларни кўзламаган. Буазизийнинг оиласи етти нафар бўлган, олий маълумот фақатгина унинг синглисида бўлган ва у қўлган келгунча пулдан ёрдам қилиб турган.
Онасининг сўзларига кўра, Буазизий армияга кетишга уринган, аммо уни қабул қилишмаган. Мунтазам равишда иш қидирган, бироқ бундан ҳам иш чиқмаган, ўша вақтларда минтақадаги ишсизлик даражаси 30 фоизни ташкил этган. Натижада у савдо расталарида мева-чева сотиш билан кун кечира бошлаган. Бутун оиласини боққан ва кичкина юк машинаси сотиб олиш учун пул йиғган.
Журналистларнинг аниқлашича, Сиди-Бузиддан Тунис учун оддий ҳолат бўлган коррупция ва полиция расмийларининг ўзбошимчалиги ҳукмронлик сурган. Муҳаммадни ҳам кўплаб кўча савдогарлари каби мунтазам қувишган ёки пул талаб қилишган. Туниснинг айнан бу вилоятида расталар орқали савдо қилиш учун ҳеч нарса талаб қилинмасди.
16 декабрь куни Муҳаммад Буазизий одатдагидек 140 доллар қарзга мева олган — уларни эртаси куни фойда билан сотишга умид қилган. 17 декабрь тонгида савдони бошлаши билан амалдор ва полициячилар текширувга келган.
Тарсаки воқеасининг аҳамияти шундаки, Муҳаммаднинг оиласини айтишича, эркак омма олдида камситилгани сабаб шундай йўл — ўзига ўт қўйишгача борган. Камситилганда ҳам аёл киши томонидан камситилган, мусулмон қишлоқларида бу шармандалик ҳисобланган.
Муҳаммад маҳаллий ҳокимиятга бориб, тарозисини қайтаришларини сўраган, аммо Сиди-Бузид мери уни тинглашни ҳам хоҳламаган. Шунда у «заправка»га бориб бензин олган ва мерия олдида устига ёнилғини қуйиб, «Сизнингча, мен қандай яшашим керак?!», дея бақирган ҳамда гугурт чаққан. Ҳолат тасвирланган видео интернетда шу заҳоти тарқалган.
Полициянинг бозордаги рейди ва ўзига ўт қўйиш жараёнигача орада бир соат вақт ўтган. Аммо Буазизий оиласининг таъкидлашича, бундай йўл тутишга йиллар давомида маҳаллий ҳокимият томонидан зуғумга учраш, камситилиб келиниш сабаб бўлган. Муҳаммад ўзига ўт қўйганидан кейин шаҳар бўйлаб норозилик намойишлари бошланган.
Шаҳар аҳолиси шунчаки «бақир-чақир» қилиб, тинчиб қолмоқчи эмасди. Акциялар эртаси куни ҳам, ундан кейин ҳам давом этган. Уни куч билан бостиришга бўлган уринишлар, одамларни баттар ғазабга солган. Ҳодисанинг «тергов қилиниши» ҳам вазиятни яхшиламаган.
Муҳаммад Буазизий воқеа жойида вафот этмаган. У мамлакатнинг энг яхши шифохонасига жойлаштирилган. Афсуски, терисининг 90 фоизи куйиб кетган эркак 2011 йилнинг 4 январида вафот этган.
Буазизийнинг дафн маросимига 5 мингдан ортиқ инсон тўпланган ва уларнинг кайфияти ёмон эди. Норозилик акциялари кўлами кенгайиб, вазият назорат остидан чиқиб кетган. Натижада январь ўрталарига келиб мамлакатни 23 йил давомида бошқарган президент Зин эл-Абидин Бен Али оиласи билан аввалига Францияга қочишга мажбур бўлган. Француз ҳукумати унга бошпана беришдан бош тортгани сабаб собиқ президент Саудия Арабистонига келган. Оқибатда Тунисда сайловлар ўтказилган ва мамлакатнинг олий раҳбарияти алмашган.
Япониянинг Перудаги элчихонасига ҳужум
1996 йил 17 декабрь куни Тупак Амару Инқилобий ҳаракатининг (МRTА) 14 аъзоси Япониянинг Перу пойтахтидаги элчихонасини эгаллаб олиб, 490 кишини асирга олганди.
МRTА Перу президенти Альберто Фухиморини ҳаракатнинг қамоқда сақланаётган аъзоларини озод этилишга мажбурлаш, асирлар учун товон пули ундириш ва мамлакатнинг қашшоқ аҳолисига нисбатан шафқатсиз муносабатга қарши норозилик билдириш мақсадида япон элчиси қароргоҳини эгаллаган.
Фухимори режими Лотин Америкасидаги энг зулмкорлардан бири ҳисобланарди. Фухимори Перуни фавқулодда вазиятлар тўғрисидаги қарорга асосланиб бошқарган, бир вақтнинг ўзида исёнчиларга қарши кампаниялар ўтказган ва бу минглаб инсонларнинг умрига зомин бўлган. Халқаро валюта жамғармаси (ХВЖ) томонидан ишлаб чиқилган таркибий ислоҳот дастурлари учун намуна сифатида эътироф этилган Перу иқтисодиёти чет эл капитали ва мамлакат жамиятининг юқори қисмидаги бойларнинг тор қатлами учун кутилмаган фойда келтирган, шу билан бирга кенг кўламли ислоҳотларни амалга оширган, бироқ оммани қашшоқликка солган.
МRTА аҳолидан ёрдам сўрамаган. Оммавий ахборот воситалари «марксист партизанлари» деб атаган бу ҳаракатнинг усуллари ва сиёсатининг марксизм билан ҳеч қандай алоқаси йўқ эди. МRTА ишчилар синфидан ажратилган ҳолда фаолият юритиб, асосан Фухимори режимини ағдариш ўрнига унга босим ўтказишга қаратилган қуролли норозилик ҳаракатларини амалга ошириб келган.
Мазкур ҳаракатга 1983 йилда учта фракция томонидан асос солинган: собиқ «сўл» генерал Веласко ҳарбий хунтасининг ажралиб чиққан Социалистик инқилоб партияси, Кастроистик инқилобий сўл ҳаракат гуруҳи ва Коммунистик партия фракцияларидан.
Хорижлик аёл асирлар биринчи кечадаги отишмадан кейин қўйиб юборилган, қолган чет эл фуқаролари беш кун давом этган таҳдидлардан кейин озод этилган. Перу қуролли кучлари томонидан 1997 йил 22 апрель куни асирга олинган юқори мартабали амалдорлар озодликка эришган — улар 126 кун қарамликда яшаган. Операция давомида бир нафар асир, икки нафар коммандос ва ҳаракатнинг барча аъзолари ўлдирилган.
Кейинроқ бир неча исёнчи элчихона озод этилганидан кейин қатл этилганини билдирган. Япониялик дипломат Хидетака Огура уч нафар исёнчи қийноқларга солинганини кўрсатган. Икки нафар коммандос ҳаракат етакчиларидан бири Эдуардо Круз бино орқасида тирик кўрганини айтган. Бу каби маълумотлар ҳалок бўлган жангариларнинг қариндошлари томонидан ҳарбий хизматчиларга нисбатан фуқаролик даъволарини илгари суришга сабаб бўлган.
2005 йилда Перу Бош прокуратураси ҳолат бўйича айблов эълон қилишга рухсат берган. Коммандос ҳимояси учун ўтказилган оммавий норозиликлар ва ҳарбий суд назоратидан кейин барча айбловлар ечиб ташланган. Бироқ кейинги терговлар Инсон ҳуқуқлари бўйича Америка судига топширилган. У 2015 йилда Круз суд қилинмасдан қатл этилган деб топган ва Перу ҳукуматини халқаро ҳуқуқни бузишда айблаган.
Ироққа қарши бошланган «Чўл тулкиси» операцияси
АҚШ ва Буюк Британия қуролли кучларининг Ироққа қарши «Чўл тулкиси» ҳарбий операцияси 1998 йилнинг 17 декабрида бошланган. Унинг мақсади Ироқ томонини оммавий қирғин қуролини ишлаб чиқариш ва фойдаланиш имкониятидан маҳрум этишдан иборат бўлган.
Форс кўрфазидаги уруш якунлангач, Ироқда БМТнинг махсус комиссияси фаолият кўрсатиб, оммавий қирғин қиролини яратиш бўйича Ироқ дастурини текшириш билан шуғулланган. Унинг назорати остида Ироқ 40 минг кимёвий жанговар калланчани, кимёвий қурол яратишга мўлжалланган 700 тонна реагентни, 3,6 минг тонна тақиқланган кимёвий моддалар ва 100 дан ортиқ қурилмаларни йўқ қилган.
1998 йилги инқироз бундан етти йил олдин жорий этилган санкцияларни ечиш билан боғлиқ эди. Мазкур масала БМТнинг ижобий жавобини олмагач, 31 октябрь куни Ироқ халқаро комиссия билан ҳамкорликни тўхтатган. Инқироз эса яна икки ҳафта давом этган.
Ироқ томони 14 ноябрь куни комиссия билан дастлабки шартларсиз ҳамкорликни қайта тиклашга тайёрлигини маълум қилган. Бу вақтга келиб АҚШ Ироққа қарши ҳарбий операцияни тайёрлаб бўлганди. Президент Билл Клинтоннинг айтишича, у жанговар самолётлар ҳавода бўлиб турганида сўнгги дақиқаларда зарбалар берилишини бекор қилган.
Комиссия Ироқ тўлиқ ҳамкорлик қилишга тайёр эмаслиги маълум бўлгунга қадар ишини давом эттирган. Комиссия раҳбари Ричард Батлер Ироқни комиссияга бир неча объектларга киришга рухсат бермаётганлик ва кимёвий қуролларни ишлаб чиқаришга оид ҳужжатларни тақдим этмаётганликда айблаган. Текширувларни давом эттириш имкониятининг йўқлиги сабаб комиссия 16 декабрь куни Ироқни тарк этган.
Ироққа қарши ҳарбий операция «Чўл тулкиси» номини олган. У иккита мақсадни ўз олдига қўйган: ҳарбий — оммавий қирғин қуролларини яратиш, ишлаб чиқариш ва сақлашга мўлжалланган объектларга максимал зарар етказиш; сиёсий — Саддам Ҳусайн режимини кучсизлантириш.
Ҳаводан ҳужумларни амалга ошириш учун АҚШнинг Ҳарбий-ҳаво кучлари, Ҳарбий-денгиз кучлари, шунингдек, Буюк Британиянинг қироллик Ҳарбий-ҳаво кучлари жалб этилган. Қуруқликдаги кучлар жанговар ҳаракатларда иштирок этмаган. Биринчи зарба 1998 йил 17 декабрь куни Ироқ вақти билан соат 01:00 да амалга оширилган. Бутун мамлакатга 14 та ракета-бомба зарбалари берилган.
АҚШ ва Буюк Британия Қуролли Кучларининг Форс кўрфазидаги қўмондонлиги 20 декабрь куни «Чўл тулкиси» операцияси якунланганини эълон қилган. Авиаҳужумлар оқибатида Ироқ ҳудудидаги жами 97 та нишон, жумладан, 32 та ҳаво ҳужумидан мудофаа тизимлари объектлари, 20 та қўмондонлик марказлари, 18 та хавфсизлик кучлари объектлари, оммавий қирғин қуролларини ишлаб чиқариш билан боғлиқ 11 та объект, 9 та республика гвардияси объекти, 6 та аэродром, 1 та иқтисодий объект яксон қилинган.
АҚШ ва Буюк Британия самолётлари 650 мартадан ортиқ ҳавога кўтарилган бўлиб, 415 дан зиёд денгиз ва ҳаводан қанотли ракеталар учирилган. Ироқнинг ҳаво ҳужумидан мудофаа тизимлари суст ишлаган боис Америка—Британия авиацияси йўқотишларга учрамаган. Операция давомида «B-1B Lanser» стратегик бомбардимончисидан биринчи марта қўлланилган. Бундан ташқари, АҚШ Ҳарбий-денгиз кучлари тарихида биринчи учувчи аёлларнинг жанговар парвозлари амалга оширилган.
Пентагон маълумотларига кўра, нишонларнинг 85 фоизи ишғол этилган, шу билан бирга, 43 таси тўлиқ яксон этилган ёки жиддий зарар келтирилган, 30 тасига ўртача, 12 тасига енги шикаст етган.
Америка ҳамжамияти умуман олганда Ироққа қарши ҳарбий акцияни қўллаб-қувватлаган. Шу билан бирга, танқидчилар Клинтонни Ироққа қарши ҳарбий ҳаракатлар билан Моника Левински билан ишқий муносабатларига оид ишни омма эътиборидан четланиш учун бошлаганликда айблаган.
Ҳарбий операциянинг ўтказилиши Япония, Канада, Австралия, жанубий Корея томонидан қўллаб-қувватланган.
«Кун хронологияси» лойиҳаси доирасида ҳар куни эрталаб соат 09:30 да ушбу санага боғлиқ энг муҳим ва қизиқарли воқеалар ёритиб борилади.
Изоҳ (0)