O‘zbekiston bo‘yicha ma’lumotlardagi xatolar global iqtisodiyotning iqlim o‘zgarishi oqibatidagi yo‘qotishlari bashoratini sezilarli darajada oshirib yuborgan. Stenford universiteti tadqiqotchilari shunday xulosaga kelishgan. Ularning sharhi 6-avgust kuni Nature jurnalida e’lon qilindi, deb xabar bermoqda The Washington Post.
Sharh bir yil oldin e’lon qilingan shov-shuvli ilmiy ishni tekshirish natijalarini o‘z ichiga oladi. Unda iqlim o‘zgarishi tufayli 2050-yilga kelib global yalpi ichki mahsulot (YIM) 19 foizga, 2100-yilga kelib esa isishsiz faraz qilingan ssenariyga nisbatan 62 foizga pasayishi ta’kidlangan edi. Bu raqamlar avvalgi hisob-kitoblardan uch baravar yuqori bo‘lib, e’tiborni tortgan. Tadqiqot ma’lumotlari keltirilgan maqola katta shov-shuvga sabab bo‘lgan, 2024-yilda u ommaviy axborot vositalarida iqtibos keltirish bo‘yicha ikkinchi o‘rinni egalladi va ma’lumotlardan Jahon banki, AQSH hukumati va boshqa tashkilotlar strategik rejalashtirish uchun foydalanishdi.
Biroq Stenfordda aniqlanishicha, bunday katta yo‘qotishlar bir mamlakat - O‘zbekiston bo‘yicha ma’lumotlardagi xatolar natijasida yuzaga kelgan.
Stenford universiteti Global siyosat laboratoriyasi direktori va sharh mualliflaridan biri Solomon Syan (Solomon Hsiang) ikki aspirant bilan birga ma’lumotlar to‘plamidan bir mamlakatni o‘chirib xatoni topganini aytdi. Ular olib tashlagan har bir keyingi mamlakat YIM bashoratiga sezilarsiz ta’sir ko‘rsatdi. Ammo O‘zbekiston ma’lumotlardan olib tashlanganda, natijalar tubdan o‘zgardi: YIMning bashorat qilingan pasayishi 2100-yilga kelib 62 foizdan 23 foizga, 2050-yilga kelib esa 19 foizdan 6 foizga kamaydi.
Shundan so‘ng olimlar O‘zbekiston bo‘yicha ma’lumotlarni batafsil o‘rgangan. Dastlabki tadqiqotga ko‘ra, mamlakat YIM 2000-yilda deyarli 90 foizga keskin kamaygan, 2010-yilda esa ba’zi hududlarda 90 foizdan ortiq o‘sish kuzatilgan. Boshqa yillarda ham keskin tebranishlar qayd etilgan. Biroq Jahon banki ma’lumotlariga ko‘ra, so‘nggi 40 yil ichida O‘zbekistonning iqtisodiy o‘sishi nisbatan barqaror bo‘lib, -0,2 foizdan 7,7 foizgacha oralig‘ida bo‘lgan.
Dastlabki modeldagi g‘ayritabiiy tebranishlar natijalarga haddan tashqari ta’sir ko‘rsatdi, chunki u harorat va yog‘ingarchilikdagi o‘zgarishlarni iqtisodiy o‘sish bilan bog‘lagan edi. Natijada model iqlim o‘zgarishining YIMga halokatli ta’sirini ko‘rsatdi.
“Sizda ko‘plab ma’lumotlar bo‘lsa, kichik bir mamlakat natijaga shunchalik kuchli ta’sir ko‘rsatishi mumkinligini tasavvur qilish qiyin. Shu sababli ma’lumotlar va natijalarni sinchkovlik bilan tekshirish muhim”, deydi Solomon Syan.
Potsdam iqlimga ta’sirni o‘rganish instituti (PIK, Germaniya)ning asl ishi mualliflari O‘zbekiston bo‘yicha ma’lumotlarda xatolik borligini tan olgan. Ular xatolik dastlabki ma’lumotlarni qayta ishlashdagi muammolar tufayli yuzaga kelganini tushuntirib, muqobil tahlil o‘tkazgan. Takomillashtirilgan modelda 2050-yilga kelib jahon YIMining tuzatilgan zarari 19 foiz o‘rniga 17 foizni tashkil etdi.
Tadqiqot mualliflarining ta’kidlashicha, “ishning asosiy xulosalari o‘z kuchida qolmoqda va baholardagi o‘zgarishlar ahamiyatsiz”.
Shu bilan birga, tanqidchilar metodologiyadagi o‘zgarishlar dastlabki natijalarni shubha ostiga qo‘yishini ta’kidlamoqda.
“Fan kerakli natijaga erishish uchun tajriba shartlarini o‘zgartirish tamoyili bo‘yicha ishlamaydi. Bunday yondashuv ilmiy metodga ziddir”, - deya ta’kidladi Solomon Syan.
Aniqlangan asosiy muammolar orasida ma’lumotlarning noto‘g‘ri jamlanishi, valyuta konvertatsiyasi bilan bog‘liq masalalar hamda mintaqaviy va milliy ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi nomuvofiqlik mavjud. Anomaliyalar aniqlangach, asl tadqiqot mualliflari ishning yangilangan versiyasini taqdim etishgan, biroq u hali ko‘rib chiqilmagan.
Nature tahririyati 2024-yil noyabr oyida maqolaga tahririy izoh qo‘shganini va hozirda “ko‘rib chiqishning yakuniy bosqichida” ekanini ma’lum qilgan.
“Yaqin orada qo‘shimcha ma’lumotlar bilan o‘rtoqlashamiz", - dedi jurnalning fizika yo‘nalishi muharriri Karl Tsimelis AFP’ga bergan sharhida.
Mustaqil ekspertlar ham vaziyatga munosabat bildirgan. Xususan, Devisdagi Kaliforniya universiteti dotsenti Frensis Mur ta’kidlashicha, qayta ko‘rib chiqish asosiy xulosani o‘zgartirmaydi.
“2100-yilgacha iqlim o‘zgarishidan kelib chiqadigan iqtisodiy yo‘qotishlar hamon sezilarli bo‘lib, chiqindilarni kamaytirish xarajatlaridan bir necha baravar yuqori”, deydi Frensis Mur.
Tanqidchilar allaqachon bu voqeadan dekarbonizatsiya siyosatiga qarshi dalil sifatida foydalanmoqda. Ammo Solomon Syanning fikricha, eng muhimi, bu hodisa ilmiy usulning ishonchliligini ko‘rsatadi.
“Fan aynan shunday ishlaydi - bir guruh boshqasini tekshiradi, xatolarni aniqlaydi, ular esa buni tan olib tuzatadi”, deydi Siyan.
Ta’kidlanishicha, munozara AQShdagi siyosiy bosim va iqlim haqidagi noto‘g‘ri ma’lumotlarning faol tarqalishi fonida kechmoqda. Bunday sharoitda olimlar ilm-fanga bo‘lgan ishonchni, xususan, natijalarni ochiq tekshirish va tuzatishlarga tayyorlik orqali saqlab qolishga chaqirmoqda. Nature jurnalining yakuniy qarori xalqaro iqlim siyosatini shakllantirish va kelgusi o‘n yilliklar davomida iqtisodiy rejalashtirish uchun jiddiy oqibatlarga olib kelishi kutilmoqda.
Izoh (0)