Чаушеску режимини қулатган инқилоб, Ўзбекистон элчихонасига бостириб кирган туркман махсус кучлари ва Нью-Йорк осмонида икки самолёт тўқнашуви. Кун хронологиясида 16 декабрь

16 декабрь санасига боғлиқ диққатга сазовор воқеалар қаторидан Чаушеску режимини қулатган инқилоб, Ўзбекистоннинг Ашхободдаги элчихонасига бостириб кирган туркман махсус кучлари ҳамда Нью-Йорк осмонида тўқнашган икки самолётга оид фактлар ўрин олган.

Чаушеску режимини қулатган инқилоб

1989 йил 16 декабрь куни Румияда бошланган инқилоб оқибатида Николаэ Чаушеску режими қулаган ва у отиб ташланган эди. 1980 йиллар охирлари Шарқий Европада «халқ демократиялари» тизимининг парчаланиш вақти эди. 1989 йилгача коммунистик партиялар Польша, Венгрия, Германия ва Чехословакияда ҳокимиятни қўлдан бой берган. Ушбу жараён тинчлик характерига эга эди ва «бамал инқилоби» номини олган. Руминия мазкур қоиданинг ягона истисносига айланган. Мамлакатни 1965 йилдан бери эксцентрик ва авторитар сиёсатчи Николаэ Чаушеску бошқариб келарди.

Унинг даврида Румия Социалистик Республикаси Варшава битими ва Ўзаро иқтисодий ёрдам кенгашини ташкиллаштиришда иштирок этган. Руминия Югославия билан фаол иқтисодий ҳамкорликни олиб борган; румин спортчилар 1984 йилда Шарқий блок томонидан бойкот қилинган Лос-Анжелесдаги Олимпиада ўйинлари, шу билан бирга, «Дўстлик-1984» ўйинларида ҳам иштирок этган.Бухарест Ғарб дунёси, Москва, Белград ва Пекин ўртасида манёвр қилиб, иложи борича кўпроқ фойда олишга интиларди. Чаушеску ўз мамлакатида ҳақиқий шахсга сиғинишни пайдо қилган. 1978 йилда унинг 60 ёшга тўлгани тантанаси катта дабдаба билан нишонланган. Унга нисбатан «Карпат даҳоси» ва «Нуримиз манбаи» таърифларини ишлатиш одатий ҳолга айланган.

1980 йиллар бошида мамлакатдаги иқтисодий вазият ёмонлашишни бошлаган. Халқаро кредитларни мажбурий қайтаришга қаратилган сиёсат турмуш даражасининг пасайишига олиб келган. Тарғибот машинаси «рационал истеъмол» ҳақида бонг урган: шу орқали озиқ-овқат учун навбатлар, халқ истеъмоли товарларининг етишмовчилиги маскировка қилинган.

Кўплаб руминлар хорижга қочишга тушган. Трансилваниядаги венгер озчиликларининг норозилиги кенгая бошлаган. Шу билан бирга Чаушеску СССРдаги «қайта қуриш»ни қабул қилмаган, жамият устидан назоратни кучайтирилган — буни Давлат хавфсизлик хизмати (секуриатате) амалга оширарди.

1989 йил ноябрда Бухарестда Руминия Коммунистик партиясининг XIV съезди ўтказилган. Унга тўпланганлар гулдурос қарсаклар билан бир неча бор кондукаторнинг нутқини бўлган. Чаушеску социалистик блок мамлакатларидаги «капиталистик тикланиш»ни танқид қилган. Аммо ўшанда ҳам мамлакат ғарбида намойишлар бошланди. Венгриялик протестант руҳонийси Ласло Тёкешнинг ҳукуматга қарши ваъзлари учун Тимисоарадан чиқариб юборилиши детонатор вазифасини ўтаган. Декабрь ўрталарига келиб шаҳарда оммавий намойишлар бошланиб, унда руминлар ва венгерлар иштирок этган. Чаушеску намойишларни қандай бўлмасин тўхтатишни талаб қилган, аммо куч тузилмалари армия ва полицияни охирига қадар назорат қилмаётганди.

21 декабрь куни оммавий ташвиқот ҳужумидан сўнг (Руминия раҳбари Тимисоарадаги тартибсизликларни хорижий давлатлар жосуслик хизматлари уюштирганини айтган) Бухарестда катта митинг ташкил этилган. Бироқ уларнинг бир қисми Чаушескуга қарши шиорлар билан чиққан. Бундан норозилик тўлқинлари пойтахт бўйлаб тарқалган. Шу куни юз берган тўқнашувлар оқибатида 100 дан ортиқ инсон ҳалок бўлган. 22 декабрь куни эса шаҳарда баррикадалар қуриш бошланган, аммо эртаси куни Бухарест кўчаларига 100 минглаб одамлар чиққан, жумладан, пойтахтдаги йирик заводларнинг ишчилари ҳам.

Бундай кунларда Чаушескунинг тарафини ҳеч ким олмаган. Совет ва Америка етакчилар Бухарестдаги қонли воқеаларга ҳатто изоҳ ҳам бермаган. Шу куни кондукатор ва унинг рафиқаси Елена Чаушеско Тирговиштега қочган ҳамда ўша ерда ҳибсга олинган.

Эр-хотин устидан суд жараёни қисқа давом этган ва у адолат устидан пародияга ўхшаб кетарди. Уларнинг қатл этилиши тасвирлари бутун дунё бўйлаб тарқалган. Мамлакатда армия ва махсус хизматлар вакиллари, шунингдек, сирли «террорчилар» ўртасидаги тўқнашувлар 28 декабрга қадар давом этган камида 1030 кишининг ўлимига сабаб бўлган. Уларнинг аксарияти кўчалардаги отишмалар жараёнида ҳалок бўлган.

Ўзбекистон элчихонасига бостириб кирган туркман махсус кучлари

Бундан 20 йил олдин Туркманистон махсус кучлари Ўзбекистоннинг Ашхободдаги элчихонасига бостириб кириб, рухсатсиз тинтув ўтказган эди. Шундан сўнг ўзбек—туркман чегарасида кескинлик аломатлари юзага келган ва қўшимча постлар ўрнатила бошланган.

16 декабрь куни кечқурун Туркманистон Миллий хавфсизлик қўмитаси (МХҚ) махсус кучлари гуруҳи Ашхобод марказида жойлашган Ўзбекистон элчихонасига бостириб кирган. Хавфсизлик кучларининг 15 нафар ходими дипломатларнинг эътирозларига қарамай нафақат хизмат хоналарини, балки элчи қароргоҳи ва дипломатик миссиянинг турар жой комплексини ҳам кўздан кечирган. Туркман ҳукумати суверен ўзбек ҳудудига бостириб кирилишини «элчихонада яширинган террорчиларни қидириш» билан изоҳлаган.

Туркман махсус хизматларининг маълум қилишича, уларда Ўзбекистон элчисининг рафиқаси мамлакат президенти Сапармурат Ниёзовга суиқасд уюштирган бир неча маҳаллий фуқаронинг Туркманистондан чиқиб кетишига ёрдам бергани тўғрисида маълумотга эга бўлган. Ушбу маълумот манбасини ошкор этмаган ҳолда МХҚ ходимлари ўзбек элчисининг рафиқасини «Туркманистон президентига суиқасд қилишга алоқадор», деб ҳисоблаган.

Элчихонага бостириб кирилган вақтда Ўзбекистон элчиси рафиқаси билан бирга Қозоғистон Мустақиллиги куни муносабати билан ташкил этилган тадбирда бўлган. Ҳолатдан хабар топган ўзбек дипломатик миссиясининг барча ходимлари элчихона томон йўл олган. Улар билан бирга бошқа бир нечта давлатнинг элчилари, жумладан, ЙҲХТ миссияси раҳбари ҳам отланган. Аммо бу вақтга келиб туркман махсус кучлари дипломатик миссия ҳудудини тарк этиб бўлганди, террорчилар эса топилмаган. Шундай бўлса-да улар элчихона фонидаги видеокамера қаршисида турган номаълум туркмандан кўрсатма олган бўлиб, у бир неча кун давомида у ерда маҳаллий ҳуқуқ-тартибот органларидан яширинганини айтган.

Кечга бориб Ўзбекистон Ташқи ишлар вазирлиги туркман махсус хизматларининг ҳаракатига қарши норозилик билдирган. Вазирлик буни «халқаро ҳуқуқ нормалари ва тамойиллари, Дипломатик муносабатлар тўғрисидаги Вена конвенцияси қоидалари, шунингдек, икки томонлама давлатлараро келишувларнинг қўпол бузилиши» сифатида баҳолаган. Ўзбекистон Туркман томонидан «содир бўлган воқеа бўйича зудлик билан тушунтириш берилишини», шунингдек, «айбдорларни аниқлаш ва қатъий жавобгарликка тортиш бўйича аниқ чоралар кўриш»ни талаб қилган. Туркманистоннинг Ўзбекистондаги элчиси ТИВга чақиртирилиб, унга тегишли нота топширилган.

Ўзбекистон дипломатик миссияси ва савдо ваколатхоналарининг норасмий суҳбатларида мазкур ҳолат «очиқ-ойдин провакация» деб таърифланган. Кимлигини ошкор этмаган туркман амалдорлари ҳам бунга қўшилган. «Ўзбекистон ва Туркманистон ўртасидаги муносабатларда катта муаммолар борлиги анчадан бери маълум. Душанба кунги воқеадан ташқари, Ўзбекистон ҳукумати делегациясининг Ашхободга яқинда бош вазир Ўткир Султонов бошчилигидаги ташрифи бунинг сўнгги тасдиғидир», — деган эди Туркманистон Вазирлар Маҳкамаси аппаратининг ходимларидан бири.

Ташриф давомида ўзбекистонлик меҳмонлар икки томонлама ҳамкорлик масалаларини муҳокама қилиш ўрнига туркманистонлик ҳамкасбларининг маънавиятини, Туркманистонга нефть-газ соҳасида имтиёзлар бериш бўйича «талаб-тавсия»ларини тинглашга мажбур бўлган. Султонов музокаралар муҳитидан шу қадар ғазабга минганидан «эшикни қаттиқ ёпиб», мажлис расмий якунланишини кутмасдан Тошкентга учиб кетган. Шундан кейин икки мамлакат ўртасидаги муносабатлар сезиларли даражада ёмонлашган.

Ўзбекистоннинг ўша вақтда президенти Ислом Каримов Сапармурат Ниёзовга уюштирилган суиқасддан хабар топиб, унга телеграмма юборганди. «Теракт — Сизнинг жонингизга қасд қилишга бўлган уриниш хабари Ўзбекистонда чуқур ташвиш ва ғазаб уйғотди. Ўзбекистон терроризмни ҳар доим ҳар қандай кўриниш ва шаклда қоралаб келади ва қоралайди ҳамда бу иллатга қарши курашда ҳар томонлама ҳамкорлик қилишга тайёр», — дейилади мактубда. Аммо Туркманбоши афтидан ўзбекистонлик ҳамкасбининг бу сўзларига ишонмаган кўринади.

Туркманистон расмийлари Ўзбекистонни президент Сапармурод Ниёзовга муваффақиятсиз суиқасд уюштирган ва давлат тўнтаришини амалга оширган Борис Шихмуродов бошчилигидаги туркман мухолифатини қўллаб-қувватлаётганликда айблаган. Ўзбекистон томони барча айбловларни рад этган.

Юзага келган кескинлик оқибатида икки мамлакат ўртасидаги товар айланмаси тушиб кетган, чегара режими кучайтирилган. Мамлакатлар ўртасидаги муносабатлар 2006 йил декабрда Ниёзовнинг вафоти ва ҳокимиятга Гурбангули Бердимуҳамедов келганидан кейин яна яхшиланган.

Нью-Йоркда икки самолёт тўқнашуви

1960 йил 16 декабрь куни соат 10:33 да Нью-Йорк осмонида иккита йўловчи авиалайнери тўқнашиб кетганди. Қўнишга ҳаракат қилаётган Douglas DC-8 самолёти ўзи учун ажратилган ҳаво маконига соатига 557 километр тезликда кириб, 1600 метр баландликда Lockheed L-1049 Super Constellation самолётини туртиб кетган.

Биринчи самолётнинг баъзи қисмлари Бруклиннинг аҳоли кўп истиқомат қиладиган даҳаларига, черков ва турар жой биноларига тушган ҳамда ёнғин чиққан. Шу билан бирга, учувчилар мўъжизавий тарзда шўнғиётган самолётни мактаб ва ёнилғи қуйиш шохобчасидан нарига олиб кетган. Гувоҳларнинг айтишича, ўт ўчирувчилар ёнаётган конструкцияга тонналаб сув қуйган, кўчаларда эса кўмирга айланган жасадлар ётган. Икки борт Статен-Айленддаги Miller Fild авиабазаси яқинига қулаган.

Фожиа оқибатида 134 киши — йўловчилар, экипаж аъзолари ва Нью-Йоркда яшовчи олти киши ҳалок бўлган. Авиаҳалокатда омон қолган ягона шахс — 11 ёшли Стивен Балс бўлиб, у Нью-Йоркка Рождество учун йўл олаётган бўлган. Йигитча ҳам эртаси куни шифохонада оламдан ўтган. Бу ўз даврининг энг йирик авиаҳалокатларидан бири сифатида тарихга кирган.

«Кун хронологияси» лойиҳаси доирасида ҳар куни эрталаб соат 09:30 да ушбу санага боғлиқ энг муҳим ва қизиқарли воқеалар ёритиб борилади.