Dog‘istondagi chegarachilar uyida terakt, Toshkentga uchishi kerak bo‘lgan samolyot halokati va AQSH—SSSR diplomatik munosabatlarining o‘rnatilishi. Kun xronologiyasida 16-noyabr

16-noyabr sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan Dog‘istondagi ko‘p qavatli uyda sodir etilgan terakt, Toshkentga uchayotgan samolyot halokati hamda Vashington va Moskva o‘rtasida diplomatik munosabatlarning o‘rnatilishiga oid faktlar o‘rin olgan.

Kaspiyskdagi chegarachilar uyining portlatilishi

Bundan 26 yil oldin 16-noyabr kuni Dog‘istondagi Kaspiysk shahrining Lenin ko‘chasidagi uy portlatib yuborilgan edi. Terakt 69 kishining umriga zomin bo‘lib, Buynaksk, Moskvadagi teraktlar zanjirining birinchisiga aylangan.

Lenin ko‘chasi, 58 — Kaspiysk mudofaasi “Dagdizel”ning doimiy hamkori bo‘lgan Rossiya zavodidagi yotoqxona portlatib yuborilgan. Qurbonlarning aksariyati — Shimoliy Kavkaz chegara okrugining Kaspiysk bo‘linmasi chegarachilari.

“Ushbu dahshatli kechada erim va uch nafar o‘g‘limdan ayrilganman. Turmush o‘rtog‘im — tibbiy xizmat kapitani Andrey Shvachev edi, u bilan Saratov, Baykalortida birga xizmat qilganmiz. Kaspiyskka fojiadan ikki yil oldin tayinlangan”, — deya eslaydi Yelana Zalova. Oilaning katta o‘g‘li Gennadiy — 11 yoshda, Pavel — 8 yoshda, Oleg esa 5 yoshda bo‘lgan.

Kaspiysk markazida 1991-yilda qurilgan to‘qqiz qavatli uyda chegarachilar yashagan. Avvaliga u “Volna” pansionatining korpuslaridan biri bo‘lgan. 1992—1993-yillarda Dog‘istonda Kaspiy dengizining Turkiya, Eron, Ozarbayjon va Qozog‘iston bilan chegarasini qo‘riqlash uchun Kaspiysk chegara bo‘linmasi tuzilgan va bino shahar hokimiyati ixtiyoriga topshirilgan. O‘z navbatida yuqori to‘rtta qavatga chegarachi ofitserlarning oilalari joylashtirilgan. Pastki qavatlarda esa shahar kommunal xizmatlari joylashtirilgan. Fojiaga qadar ko‘p qavatli uyda 200 ga yaqin odam yashagan bo‘lib, ularning 80 nafari Federal chegara xizmati ofitserlari edi.

Portlash tungi 02:10 da 82 ta kvartirali panel uyda yuz bergan. U butun binoga zarar yetkazgan, bitta seksiya butunlay qulab tushgan. Vayron bo‘lgan qismga 41 ta kvartira to‘g‘ri kelgan. Eni 80 metr keladigan uyda 40 metrli teshik paydo bo‘lgan. Portlash epimarkazi bino yerto‘lasida edi. Uy dengiz qirg‘og‘ida bo‘lgani bois portlovchi moddaning bir qismi nam tortib qolgan va ishlamagan. Shu bois binoning yon qismlari qisman omon qolgan.

Ko‘p qavatli uyda istiqomat qilganlarning aksariyati vayronalar ostida qolgan. Yordamga birinchi bo‘lib yaqin atrofdagi uylarda yashovchi erkaklar yetib kelgan. Ular omon qolganlarni va halok bo‘lganlar jasadlarini chiqarib olishga kirishgan. Bir necha daqiqadan keyin fojia joyiga tez yordamning ilk mashinalari kela boshlagan. Terrorchilik akti hududiga jalb etilgan qutqaruvchilar kun-u tun ishlagan. Kechalari ular projektorlar yorug‘i ostida vayron bo‘lgan binoni tozalagan. Vayronalar yoniga vertolyot maydonchasi qurilib, yaradorlar Maxachqal’aga yuborilgan. Omon qolgan aholi sanatoriylarga ko‘chirilgan.

Murakkab avariya-qutqaruv ishlari davomida vayronalar ostidan 106 kishi chiqarib olingan, 69 kishi halok bo‘lgan — ularning 55 nafari harbiy xizmatchilar hamda ularning oila a’zolari edi. Shuningdek, yana 82 kishi jarohatlangan. Sakkiz nafar bola yetim qolgan, to‘rt nafarining onasi yoki otasi halok bo‘lgan.

1996-yil 16—17-noyabr kunlari Dog‘istonda motam kunlari e’lon qilingan. Kavkaz maxsus chegara okrugi prokuraturasi portlash sabab terrorizm moddasi bo‘yicha jinoyat ishi qo‘zg‘atgan. Birdaniga ikkita versiya paydo bo‘lgan: “chechenlar izi” yoki asosiy versiya — qurol-yarog‘, giyohvand moddalar va qora ikralar tashish bilan shug‘ullanuvchi chegarachilar bilan kelisha olmagan kontrabandachilar. Tergov Rossiya prezidenti nazoratiga olingan va uzoq davom etgan. 2003-yil kuzida ish jinoyatni sodir etganlar shaxsi aniqlanmagani bois to‘xtatilgani ma’lum bo‘lgan.

Kaspiyskdagi qulagan uy o‘rniga halok bo‘lganlar xotirasiga stela o‘rnatilgan. Ularning ismlari marmar plitalarga bitilgan, atrofiga daraxtlar ekilgan. 2020-yil memorial yonida yangi alleya paydo bo‘lgan. U yerga ekilgan daraxtlar soni terrorchilik akti qurbonlari soniga teng.

SSSR tarixidagi eng yirik aviahalokat — Sverdlovskda qulagan Il-18

1967-yil 16-noyabr kuni Sverdlovskdagi “Kolsovo” aeroportida o‘sha vaqtda SSSR aviatsiyasi tarixidagi eng yirik halokat sodir bo‘lgandi. Il-18 sobiq ittifoqda “oq qog‘ozdan” boshlab loyihalashtirilgan birinchi yo‘lovchi samolyoti edi.

Birinchi Il-18 samolyoti 1957-yil 4-iyul kuni havoga ko‘tarilgan. 1958-yil parvoz og‘irligi 58 tonna va salonida 89 ta o‘ringa ega Il-18A modifikatsiyasi yaratilgan. Ularga Ai-20 ning dvigatellari o‘rnatilgan. Samolyot ishonchli ekani va boshqaruvning osonligi ekipajning ko‘plab xatoliklariga ko‘z yumish imkonini bergan. Shunga qaramay, havo kemasidan foydalanishning dastlabki 10 yilida qator ko‘ngilsiz hodisalar sodir bo‘lgan.

1959-yili Vnukovoda dvigatelning ishdan chiqishi oqibatida ilk Il-18B avariyaga uchragan. O‘sha yilning o‘zida Kobuldan uchgan yana bir samolyot yo‘qolgan — u tog‘ga urilgandi. Oradan bir yil o‘tgach, Boku—Moskva yo‘nalishi bo‘yicha parvoz qilgan Il-18 ning to‘rtinchi dvigateli turbinasi ishdan chiqqan va baxtli tasodif bilan u halokatga uchramagan. Ammo bir oydan keyin Kiyev viloyatida Qohiradan uchib kelayotgan, ichida 27 nafar yo‘lovchi bo‘lgan havo kemasi radarlardan yo‘qolib qolgan. Bunga samolyotning to‘rtinchi dvigatelida yuzaga kelgan yong‘in sabab bo‘lgan.

1960-yillarda ham bir necha samolyot halokatga uchragan, ulardan biri Belgradga qulashi oqibatida marshal Biryuzov boshchiligidagi harbiy delegatsiya a’zolari vafot etgan.

1967-yil 16-noyabr kuni Ural fuqarolik aviatsiyasi boshqarmasining Il-18B ekipaji “Kolsovo” aeroportidan (Sverdlovsk) Toshkentga uchishga tayyorlangan. Bort raqami 75538 bo‘lgan samolyot uch yil oldin ishlab chiqarilgan bo‘lib, u 5326 soat parvoz qilgan, 2111 marta qo‘nishni amalga oshirgan edi. Komandir mahalliy vaqt bilan soat 21:02 da parvoz boshlanganini bildirgan, ko‘tarilish ko‘ruvchanlik juda past bo‘lgan murakkab ob-havo sharoitida amalga oshirilgan.

Aniqlanishicha, qulash vaqtida uning tezligi soatiga 440 kilometrni tashkil etgan, vertikal tezligi soniyasiga 40 metr bo‘lgan, samolyot 37 daraja o‘ng tomonga og‘gan holda, qanoti bilan yerga urilgan. Qulash oqibatida samolyot konstruksiyasi butunlay yakson bo‘lgan, yerda yong‘in yuzaga kelgan. Havo kemasining qoldiqlari 300 metrga sochilib ketgan, halokat oqibatida samolyot bortida bo‘lgan 8 nafar ekipaj a’zosi va 99 yo‘lovchining hech biri omon qolmagan.

Il-18 ning halokati sabablarini samolyotning barcha agregatlari va tizimlari yerga urilishi natijasida to‘liq yakson bo‘lgani bois aniqlashning imkoni yo‘q edi. Versiyalardan biriga ko‘ra, o‘ng dvigatelni boshqarishdagi nosozlik tufayli yuzaga kelgan salbiy tortishish bo‘lishi mumkin. Boshqa bir versiyada ta’kidlanishicha, Put-1M qurilmalar panelida yuzaga kelgan nosozlik aviagorizontni noto‘g‘ri ko‘rsatgan. Komissiya xulosasida keltirilishicha, nima bo‘lganda ham, ushbu nosozliklar halokatga boshqa omillarning mavjud bo‘lgan taqdirdagina yuz bergan.

“Kolsovo”dagi halokat 1967-yil holati bo‘yicha SSSRdagi eng yirik aviahalokatga aylangan. Bu turdagi samolyotlarning qulashi shu bilan tugamagan. Oradan uch oy o‘tgach, Bratska tumanida 9 ming metr balandlikda uchgan Il-18 qulab tushgan. U kutilmaganda pastlay boshlagan va havoda parchalanib ketgan. 82 kishi halok bo‘lgan.

1970-yil fevralda Samarqandga qo‘nish vaqtida Il-18 yerga urilishi oqibatida 92 kishi halok bo‘lgan. Il-18 larning halokati dvigatellaridagi muammolar sabab yuz bergan. Texniklarning ta’kidlashicha, 1965-yildan 1971-yilga qadar parvozga tayyorlanayotgan samolyotlarning dvigatellarida 37 ta nosozlik aniqlangan va yana qator halokatlar oldi olingan.

1974-yil 27-aprel kuni “Pulkovo” aeroportidan ko‘tarilgan navbatdagi Il-18 ning dvigatelida yuzaga kelgan yong‘in 118 kishining o‘limiga sabab bo‘lgan. Il-18 samolyotlaridan foydalanish davrida yuzga yaqin samolyot halokatga uchrab, 2,3 mingdan ortiq inson halok bo‘lgan. Rossiyada ushbu turdagi samolyotlardan foydalanish 2002-yilda to‘xtatilgan.

Vashington va Moskva o‘rtasida diplomatik munosabatlarning o‘rnatilishi

Bundan 89 yil oldin 16-noyabr kuni SSSR va AQSH vakolatli vakillari rasmiy diplomatik munosabatlar o‘rnatilgani to‘g‘risidagi notalarni almashgan edi. Ushbu kunda Amerikaning Sovet Ittifoqi bilan muzlatilgan qariyb 16 yillik munosabatlariga barham berilgan. Bu kabi muvaffaqiyatga Vashingtonda AQSH prezidenti Franklin Ruzvelt va SSSR tashqi ishlar komissari Maksim Litvinov o‘rtasida bo‘lib o‘tgan yuzma-yuz muzokaralardan so‘ng erishilgan.

Rossiya Tashqi ishlar vazirligi e’lon qilgan xabarda ta’kidlanishicha, 1933-yil 16-noyabr ikki qudratli davlat o‘rtasidagi hamkorlik tarixidagi “boshlang‘ich nuqta” hisoblanadi. Biroq bu munosabatlarning “sifati” doimo xalqaro tinchlik va xavfsizlikka bevosita ta’sir ko‘rsatadi.

Rossiya va AQSH o‘rtasidagi munosabatlarning rasmiy boshlanishiga 1807-yilda, Rossiya imperiyasi yosh Amerika davlati bilan diplomatik munosabatlar o‘rnatganida boshlangan. Rossiya diplomatik idorasining qayd etishicha, ikki davlat o‘rtasidagi 1917-yilgacha bo‘lgan munosabatlarni “iliq va hatto do‘stona deb atash mumkinki, chunki bunda asosiy e’tibor siyosatga emas, savdo, texnologiyalar almashinuvi va sanoat potensialini oshirishga qaratilgan”. Shu bilan birga, Rossiya imperiyasi Amerikada texnologiya va innovatsiya manbasini ko‘rgan birinchi Yevropa derjavasi edi.

1917-yil 6-dekabrda Qo‘shma Shtatlar rasman Birinchi jahon urushiga qo‘shilgan va o‘sha vaqtdagi prezident Vudro Vilson Rossiya bilan diplomatik munosabatlarni bekor qilgan. Oq uy rahbari AQSH oldidagi qarzlarini uzishni istamagan yangi sovet hukumatini tan olmagan.

Ruzvelt Sovet Ittifoqining tan olinishi AQSHning strategik manfaatlariga, Yaponiyaning Uzoq Sharqdagi bosqinlarini cheklashga xizmat qiladi deb o‘ylagan. Qo‘shma Shtatlar, shuningdek, Moskvani rasmiy diplomatik tan olishni rad etishda davom etgan yagona yirik davlat sifatida xalqaro izolyatsiyaga tushib qolgandi.

Rossiya imperiyasi va yosh Amerika o‘rtasidagi munosabatlar do‘stona edi, biroq XX asrga kelib, barchasi o‘zgargan. 1933-yil oktabrda prezident Sovet Ittifoqiga ikkita shaxsiy o‘rtakashi orqali murojaat qilgan: o‘sha vaqtdagi Qishloq xo‘jaligi kreditlari boshqarmasi boshlig‘i va AQSH G‘aznachilik kotibi vazifasini bajaruvchi Genri Morgentau hamda davlat kotibining maxsus yordamchisi sifatida norasmiy ravishda Ruzveltning tashqi siyosatdagi bosh maslahatchilaridan biri bo‘lgan sobiq diplomat Uilyam Bullit.

Mortengau va Bullit o‘z navbatida Sovet Ittifoqining Qo‘shma Shtatlardagi norasmiy vakili Boris Skvirskiy bilan uchrashib, unga Ruzveltning Vashington va Moskva o‘rtasida diplomatik munosabatlarni o‘rnatish borasidagi maktubini beradi. Ushbu maktub SSSR Markaziy ijroiya qo‘mitasi raisi Mixail Kalininga nomiga bitilgandi. “Xalqlarimiz o‘rtasida o‘rnatilgan munosabatlar abadiy normal va do‘stona bo‘lib qolishi, bundan buyon xalqlarimiz o‘zaro manfaatli va dunyo tinchligini saqlash yo‘lida hamkorlik qilishi mumkinligiga ishonaman”, — deyiladi xatda.

Ruzvelt, shuningdek, Kalinindan Vashingtonga sovet emissarini (maxfiy siyosiy topshiriq bilan chet mamlakatga yuboriladigan agent) yuborishni so‘raydi. Mazkur missiya bilan Qo‘shma Shtatlarga 1933-yilda Litvinov yetib keladi va Amerika prezidentiga Kalininning maktubini topshiradi.

Tez orada AQSH prezidenti va asosiy sovet diplomati bitim imzolaydi. Tan olinish evaziga Moskva o‘zining to‘lanmagan moliyaviy qarzlarini uzish bo‘yicha kelgusi muzokaralarda ishtirok etishga va’da beradi. Litvinov bilan navbatdagi shaxsiy uchrashuvdan so‘ng, Ruzvelt Kreml Sovet Ittifoqida yashovchi AQSh fuqarolariga diniy va qonuniy huquqlar berishiga kafolat oladi. Bullit Amerka diplomatik missiyasining rahbari sifatida Moskvaga yo‘l oladi. SSSRning AQSHdagi birinchi elchisi etib taniqli sovet diplomati Aleksand Troyanovskiy tayinlangan. Aynan u protokolda belgilanganidek ikki haftadan keyin emas, balki Vashingtonga tashrifining ertasi kuni Ruzveltga ishonch yorliqlarini topshirgan. Troyanovskiy Vashingtonda 1938-yil 1-oktabrga qadar faoliyat yuritgan. Ingliz tilida erkin gaplasha olgan Maksim Litvinov keyinroq Vashingtonga sovet elchisi sifatida qaytib, 1941-1943-yillarda shu lavozimni egallagan.

“Kun xronologiyasi” loyihasi doirasida har kuni ertalab soat 09:30 da ushbu sanaga bog‘liq eng muhim va qiziqarli voqealar yoritib boriladi.