2-noyabr sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan dunyoda amerikalik aspirant tomonidan internet tarmog‘i uchun yaratilgan birinchi virus, xokkey niqobini o‘ylab topgan darvozabon hamda Vyetnam birinchi prezidentining o‘ldirilishiga oid faktlar o‘rin olgan.
“Hech kim nima bo‘layotganini tushunmasdi”. Minglab kompyuterlarni falajlab, internetni o‘zgartirib yuborgan amerikalik talaba
1988-yil 2-noyabr kuni Robert Morris tomonidan yaratilgan “qurtlar” (worm) birinchi marta Massachusets texnologiya institutida aniqlangandi. O‘sha yilning kuzida Kornell universiteti aspiranti Robert Teppen Morris o‘z davri uchun hali noma’lum bo‘lgan, faqat akademik va hukumat doirasidagi insonlar foydalana olgan internetni o‘rganishga kirishgan. Tarmoq ko‘lamini anglashga harakat qilgan yosh dasturchi tarixdagi birinchi “tarmoq qurti”ni yaratadi. Aspirant tomonidan yaratilgan virus AQSHda kompyuter firibgarligi bo‘yicha o‘tkazilgan birinchi sud jarayoni hamdir.
Garvard universiteti bitiruvchisi va Kornell universitetining aspiranti bo‘lgan 23 yoshli Robert Morrisning “qurtlari” haqiqatan keng ko‘lamda tarqalgan. Virus 6 mingta internet-tuguni ishini falaj holatga keltirgan, bu vaqtda ularning umumiy soni 60 mingga yaqinni tashkil etgan, xolos. AQSH Hisob palatasi ma’lumotlariga ko‘ra, virus kompyuterlar tarmog‘iga ulangan 10 foiz qurilmalarga zarar yetkazgan.
O‘n minglab qurilmalar ishdan chiqqach, Qo‘shma Shtatlarda haqiqiy vahima boshlangan. Morrisning “qurtlari” olimlar, dasturchilar, talabalar va amaldorlarning e’tiborini o‘ziga tortgan. “Nima bo‘layotganini tushunmaganimiz uchun hamma sarosimada edik. Bu AQSHga qarshi harbiy hujum degan taxminlar ham yangragandi”, — deya eslaydi The New York Times jurnalisti Jon Makroff. Oxir-oqibat Berkli institutiga mamlakatning eng yaxshi mutaxassislari jalb etiladi: ularga zararli virus oqibatlarini bartaraf etish topshirig‘i qo‘yilgandi.
1980-yillarda asosan ARPANET’dan foydalanilgan — bu AQSH Mudofaa vazirligining Istiqbolli tadqiqotlar agentligi (DARPA) tomonidan 1969-yilda yaratilgan butunjahon internet to‘ri muqobili edi. Tarmoqdan asosan ilmiy arboblar va hukumat shaxslari foydalangan. U vaqtlarda kiberjinoyatchilik haqida hech kim o‘ylamagan — ular onlayn holatda bo‘lish xavf tug‘dirishi mumkinligini tushunmagan ham.
O‘z davrining onlayn olamini buzgan Morris taqdir taqozosi bilan kiberjinoyatchiga aylangan. Aslida u kimgadir zarar yetkazish yoki pul ishlash niyatida bo‘lmagan. Uning yagona maqsadi ilmiy qiziqish — dasturchi virusni tajriba loyihasi sifatida o‘ylab topgan.
Morrisning “qurtlari” murakkab dastur bo‘lib, u mustaqil ravishda tarmoq bo‘ylab tarqalishi va o‘zini o‘chirishga bo‘lgan urinishlarga qarshilik ko‘rsatishi mumkin edi. Virus avval boshida qurilmalarga zarar yetkazishda dasturlashtirilmagan bo‘lsa-da, unda xatolik yuz bergan. Buning oqibatida kompyuterlar dasturlarni o‘n martalab qayta ishga tushirgan, natijada serverlarga yuklama ortib ketib, ularni ishdan chiqargan.
Ko‘pchilik Morris dasturni yozish imkonini bergan ushbu chuqur texnologik bilimni otasidan olgan deb hisoblagan — katta Robert Morris Milliy xavfsizlik agentligi xodimi bo‘lgan va federal hukumatda IT-xavfsizlik bo‘yicha bo‘linmaga rahbarlik qilgan.
Qurilmaga kirgan virus o‘z nomini o‘zgartirgan, vaqtinchalik fayllarni o‘chirib tashlagan va xotiradagi ma’lumotlarni shifrlagan — bularning barchasi uning aniqlanishiga qarshilik ko‘rsatgan. Natijada virus ARPANET tarmoq trafigining ortib ketishiga sabab bo‘lgan, uni to‘xtatishning yagona yo‘li kompyuterni tarmoqdan uzish edi.
Tadqiqotchilar jamoasi “qurt”ni o‘rganishga va uning oqibatlarini bartaraf etishga kirishgan. Shu bilan birga, virusning ortida kim turgani borasidagi masala kun tartibidan o‘rin olgan. Morrisning o‘zi minglab kompyuterlar ishdan chiqishini kutmagan. Tez orada dasturchi ikki nafar do‘sti bilan bog‘langan va o‘z ixtirosi nazoratdan chiqib ketganini aytgan.
Morris do‘stlaridan biridan anonim ravishda qisqa uzr so‘rab, zararli dasturni o‘chirish bo‘yicha qo‘llanmani e’lon qilishni so‘ragan. Biroq dasturchining qo‘llanmasi o‘z manziliga yetib bora olmagan — tarmoq oldingidek ishlamasdi. Shu kuni kechasi The New York Times tahririyatiga Morrisning ikkinchi do‘stidan anonim qo‘ng‘iroq kelib tushadi.
Yigit jurnalistlarga “qurt”ning muallifi kim ekanini bilishini aytadi. U zararli dastur qasddan emas, balki dasturlashdagi xatolik sabab tarqalib ketganini bildirgan. Suhbat davomida Morrisning do‘sti tasodifan uning ism-sharifi bosh harflarini aytib yuboradi — RTM.
Ushbu ma’lumotdan foydalangan nashriyot tarixdagi birinchi kiberjinoyatchi kimligini aniqlaydi va u Kornell universitetining 23 yoshli aspiranti Robert Teppen Morris ekanini ma’lum qiladi.
Morrisning jinoyatidan ikki yil oldin Kongress kompyuter firibgarligi to‘g‘risidagi qonunni qabul qilgandi. 1989-yilda prokurorlar dasturchiga ayblov e’lon qiladi. Keyingi yilda esa sud hay’ati a’zolari uni aybdor deb topadi. Morris 1986-yilgi qonun bo‘yicha sudlangan birinchi insonga aylangan. Biroq u qamoq jazosidan qutulib qolgan: buning o‘rnida yigit jarimaga va 400 soat jamoatchilik ishlariga tortilgan.
Xokkeyni himoya shlemida o‘ynashni joriy etgan “Monreal”ning afsonaviy darvozaboni
Zamonaviy xokkey darvozabonini himoya niqobisiz tasavvur etish qiyin. Golkiperning shlemi majburiy atributga aylanganiga ancha bo‘libgina qolmay, usiz har qanday professional ligada o‘ynash taqiqlangan. Biroq 63 yil oldin Milliy xokkey ligasida (NXL) o‘yin vaqtida yuzni biror narsa bilan himoyalashga bema’nilik sifatida qaralgan. Bu oddiy qabul qilinibgina qolmay, balki qo‘rqoqlik belgisi ham hisoblangan, 50-yillarning ideal darvozaboni yuzlari chandiqlarga to‘la Terri Savchuk bo‘lgan.
Ta’kidlash kerakki, uzoq vaqt davomida darvozabon shlemiga hech qanday talab bo‘lmagan. O‘yinchilarning klyushkasi to‘g‘ri bo‘lgani bois shayba kamdan kam holatda muz yuzasidan ko‘tarilgan va darvozabon yuziga tegib ketishi amrimahol edi. Ammo xokkey rivojlangan, kiyim-kechaklari bilan birga, shaybalarni uloqtirish tezligi va balandligi oshgan, darvozabon boshi esa himoyasizligicha qolavergan. Ular har bir o‘yinga hayotini o‘rtaga qo‘yish bilan tushgan, biroq hech narsani o‘zgartira olishmagan — chunki o‘yin qoidasi shunday edi.
Eng kuchli va eskirgan har qanday aksiomani ham kuchli novator o‘zgartira oladi. Jak Plant 1960-yillardagi shu kabi insonlardan biri edi. 1959-yil 2-noyabr kungi uchrashuvda raqib tomonidan uzatilgan shayba burniga jiddiy shikast yetkazgach, u maydonga himoya niqobida tushadi.
Jak Plant 1929-yil 17-yanvarda Kvebek provinsiyasidagi Notr-Dam-dyu-Mon-Karmel nomli shaharchada dunyoga kelgan. U to‘rt yoshidan xokkey o‘ynashni boshlagan — darvozabon pozitsiyasida muvaffaqiyatga erishgan. Jak 18 yoshida “Kvebek Sitadels” yoshlar jamoasidan o‘rin olib, e’tiborga tushadi: iqtidorli va nostandart darvozabon xizmatiga “Reynjers” va “Monreal” qiziqish bildiradi. Plant haqiqiy kanadalik sifatida “Monreal”ni tanlaydi.
Jak Plant NXL’dagi karyerasi endi boshlangan vaqtlardayoq himoya niqobidan foydalanib kelgan, ammo faqat mashg‘ulotlarda Plantga o‘yinda niqobdan foydalanishni “Monreal” murabbiyi Gektor Bleyk taqiqlagan, u golkiper uni taqsa, maydonchani yaxshi ko‘ra olmaydi deb hisoblagan.
“Yagona sabab chandiqlar soni edi. ‘Monreal Kannadiens’da birinchi yil o‘ynaganimda Bert Olmstid tomonidan otilgan shayba o‘ng jag‘imni sindirgan. Keyingi yil chap jag‘im sindi. Shundan keyin to‘rt marta burnim, chanoq suyaklarim sindi, mayda jarohatlarni hisobga olmayapman. Niqob bu kabi jarohatlarning aksariyatini qaytarishi kerak edi. Bunday xulosaga kelganimdan so‘ng, uning konstruksiyasi ustida ishlay boshladim. Bu taxminan 1956-yil edi. Uch yil davomida ishladim va shisha tola ishlab chiqarish sohasida faoliyat yurituvchi tanishim yordamida niqob namunasini tayyorlashga muvaffaq bo‘ldim”, — deya eslaydi Plant.
Plant uzoq vaqt murabbiyining chizig‘idan chiqmay niqobsiz o‘ynaydi, biroq 1959-yilgi o‘yinda uning sabr kosasi to‘lgandi. “Reynjers” hujumchisi Endi Basgeyt uloqtirgan shayba darvozabonning burniga kelib tegadi, u maydonchani favqulodda tark etishga majbur bo‘ladi. U vaqtlarda jamoa tarkibida zaxira darvozabon bo‘lmagan, shu bois darvozani oddiy o‘yinchilar yoki umuman stadion xodimi himoya qilishi kerak edi. “Reynjers” bu o‘yinda mezmon edi va “Monreal”ga yaxshiroq nomzod berishi dargumon bo‘lgan. Ko‘p o‘tmay Plant maydonga qaytadi, biroq niqobda!
Tribuna hayratdan qotib qoladi, Gektor Bleyks esa noroziligini bildiradi, biroq “Monreal” yetakchisining boshqa tanlovi yo‘q edi va u to‘g‘ri qaror qabul qiladi. “Monreal” Jakning yordamida mehmonda 3:1 hisobda g‘alaba qozonadi.
Plant niqob yaxshi o‘yin uchun xalaqit bermasligini isbotlagan, ammo avvaliga u Bleyk bilan yuzi tuzalgach, niqobni yechishga kelishib olgan. Shunday bo‘lsa-da, qaysar Plant o‘yinlarga niqobda tushishda davom etavergan. Jak konservativ muxlislarga niqob golkiperning imkoniyatlarini hech qanaqa cheklamasligini, aksincha, yuzini o‘ylayvermay faqat shaybaga diqqatini qaratishini isbotlab bergan.
Vyetnam birinchi prezidentining o‘ldirilishi
Bundan 59 yil oldin Vyetnamning birinchi prezidenti Ngo Din Zyem davlat to‘ntarishi oqibatida hibsga olingan va ukasi bilan birga o‘ldirilgan edi.
Zyem siyosiy karyerasini 1954-yilda, Vyetnam imperatori Bao Day uni bosh vazir etib tayinlaganda boshlagan. Bu vaqtda Fransiya ittifoqi tomonidan tor-mor keltirilgan davlat Jeneva konferensiyasi qaroriga muvofiq ikki qismga ajratilgan edi. 1956-yilda saylovlar o‘tkazish va birlashgan millat hukumatini tuzish reja qilingan. Bu vaqtda kelib Zyem va Bao Day hokimiyat uchun kurashni boshlagan. Imperator Zyemni yoqtirmagan, ammo u yordamida AQSHni jalb eta olishiga umid qilib tanlagan. Zyem 1955-yilning oktabrida, Janubiy Vyetnam respublikaga aylanishi borasidagi referendum o‘tkazilishini belgilaganida vaziyat keskinlashgan. Zyem referendum natijalarini soxtalashtirgan, g‘alaba qozongan va o‘zini yangi tuzilgan Vyetnam respublikasining prezidenti deb e’lon qilgan.
Zyem birlashuv bo‘yicha saylovlar o‘tkazishdan bosh tortgan, bunga u Vyetnam Jeneva bitimiga imzo qo‘ymaganini asos qilib ko‘rsatgan. U mamlakat ustidan o‘zining despotik va nepotistik boshqaruvini mustahkamlashga kirishgan. Konstitutsiya Zyemga qonun kuchi bilan farmon chiqarish va o‘zboshimchalik bilan favqulodda vakolatlar berish huquqini taqdim etgan. Minglab dissidentlar, kommunistlar va millatchilar qamoqxonalarga tashlangan va qatl etilgan. Saylovlar muntazam soxtalashtirilgan. Muxolifat o‘lim jazosi bilan qo‘rqitilgan.
Zyem millatni o‘z aka-ukalari va qarindoshlari yordamida nazoratda ushlab turgan. Uni ag‘darish bo‘yicha ikkita urinish muvaffaqiyatsiz yakunlangan. 1960-yili mamlakatda bosh ko‘targan parashyutchilar isyoni bostirilgan. 1962-yilda Vyetnam Harbiy-havo kuchlarining ikki uchuvchisi prezident saroyiga bomba tashlagan, ammo Zyemga portlashda hech qanday jarohat yetmagan.
1963-yil 1-noyabr kuni generallar Dung Van Min (prezidentning harbiy maslahatchisi) va Chan Van Don (armiya shtabi boshlig‘i) Zyemga qarshi davlat to‘ntarishiga boshchilik qiladi. Isyonchilar yuqori rejim ofitserlarini yo‘q qilish bo‘yicha puxta rejani ishlab chiqardi. Prezident o‘ziga sodiq deb hisoblagan general Din ham isyonchilar tarafida ekanini bilmagan. Davlat rahbari to‘ntarishga urinish rejasidan xabardor bo‘lgan, bunga qarshi u “Bravo” nomi ostida aksilto‘ntarish ustida ish olib borgan. Ular yolg‘ondan qo‘zg‘olon boshlashi, shundan keyin u bostirilishi kerak edi.
2-noyabr tongida Zyem taslim bo‘ladi. Isyonchi ofitserlar Zyem va uning ukasiga mamlakatdan xavfsiz chiqib ketishni va’da qiladi. Soat 06:00 ofitserlar Oliy qo‘mondonlik shtab-kvartirasida yig‘ilish o‘tkazib, aka-ukalar taqdirini muhokama qiladi. To‘plangan harbiylarning aksariyati prezidentni surgun qilish taklifini ma’qullagan, Zyem davridagi sobiq politsiya boshlig‘i general Le esa uni qatl etish kerak, degan. Yig‘ilishda rasman ovoz berish jarayoni o‘tkazilmagan va kamchilik Leni qo‘llab-quvvatlagan.
Min va Don to‘ntarishda ishtirok etgan AQSH armiyasi MRB ofitseri Lyusen Koneyn aka-ukalarni mamlakatdan olib chiqish uchun samolyot so‘ragan. To‘ntarishdan ikki kun oldin AQSHning Janubiy Vyetnamdagi elchisi Genri Kebot Vashingtonni isyonchilar shu kabi talabni bildirishi mumkinligi haqida ogohlantirgan. Mazkur talab Kennedi administratsiyasini qiyin ahvolga solib qo‘ygan, chunki ochiqdan ochiq samolyot taqdim etish AQSHning to‘ntarishga aloqadorligini ko‘rsatib qo‘yardi.
Taslim bo‘lgan prezident va uning ukasi hibsga olinib, konvoy mashinasiga o‘tqizilgan. Orqa o‘rindiqda qo‘riqchilar ofitseri ham bo‘lgan. Konvoy temiryo‘l kesishmasida to‘xtagan. Tergov ma’lumotlariga ko‘ra, aka-ukalar shu yerda avtomatdan otib tashlangan.
“Birlashgan bosh qo‘mondonlik shtabi tomon yo‘lga chiqqanimizda Zyem tinch o‘tirardi, biroq Nyu va kapitan Nun bir-birini haqorat qilishga tushdi. Ularning qay biri birinchi boshlaganini bilmayman. Vaziyat yomonlashdi. Oldinlari Nyuni yomon ko‘rgan kapitan hissiyotlarga berildi”, — deydi mashina ichida bo‘lgan guvohlardan biri.
Mashina temiryo‘lga yetgach, Nun Nyuga pichoq bilan tashlanib qolgan va unga 15-20 marta sanchib olgan. G‘azabga to‘lib Zyemga o‘girilgan va revolveridan uning boshiga o‘q uzgan. Keyin polda yotgan Nyuga o‘q uzgan.
“Kun xronologiyasi” loyihasi doirasida har kuni ertalab soat 09:30 da ushbu sanaga bog‘liq eng muhim va qiziqarli voqealar yoritib boriladi.
Izoh (0)