O‘zbekiston iqtisodiyoti qishloq xo‘jaligi bilan uzviy bog‘langan bo‘lib, bu sohaning YIMdagi ulushi yuqoriligi bo‘yicha jahon mamlakatlari orasida 18-o‘rinni egallaydi. Bu haqda Prognozlashtirish va makroiqtisodiy tadqiqotlar instituti xabar bermoqda.
Top yigirmatalikda 17 ta mamlakat Afrika qit’asidan, Osiyo qit’asidan esa Afg‘oniston va O‘zbekiston mazkur ro‘yxatdan joy olgan.
Biroq bu mamlakatlardan faqat uchtasigina (Nigeriya, Tanzaniya va O‘zbekiston) qishloq xo‘jalik mahsulotlarining alohida turlarini yetishtirish bo‘yicha jahonning yetakchilari qatoridan joy olgan.
Xususan, Nigeriya keshyu yong‘og‘i, okra, yeryong‘oq va shirin kartoshka, Tanzaniya kunjut va shirin kartoshka yetishtirish bo‘yicha jahonning yetakchi uch mamlakatidan biri sanaladi.
Dunyo reytingida O‘zbekiston o‘rik yetishtirishda Turkiyadan, ipak bo‘yicha Xitoy, Hindistondan, Vyetnam va Tailanddan, sabzi va sholg‘om yetishtirishda Xitoydan keyingi o‘rinlarda turadi.
Qishloq xo‘jaligining mamlakat iqtisodiyotida tutgan yuqori ahamiyati hisobga olinsa, bu sohada innovatsion texnologiyalardan foydalanish, korxonalarni modernizatsiya qilish, pirovardida, ishlab chiqarish omillari samaradorligini oshirish muhim ahamiyat kasb etadi.
Samaradorlik iqtisodiy va texnik turlarga bo‘linib, texnik samaradorlik mahsulot ishlab chiqarish uchun ma’lum turdagi omillar to‘plamidan foydalanish samaradorligini ifodalaydi.
Agar firma ishchi kuchi, kapital va texnologiya kabi omillarning minimal miqdoridan maksimal mahsulot ishlab chiqaradigan bo‘lsa, u texnik jihatdan samarali faoliyat yuritgan deb hisoblanadi.
Iqtisodiy samaradorlik asosan ishlab chiqarish omillari narxlariga bog‘liq bo‘lib, texnik jihatdan samarali bo‘lgan ba’zi narsalar iqtisodiy jihatdan samarali bo‘lmasligi mumkin.
Umuman olganda, samaradorlik daromadning xarajatga nisbati orqali aniqlanib, uni xarajatni minimallashtirish yoki daromadni maksimallashtirish orqali oshirish mumkin.
O‘zbekiston hududlari orasida aholi jon boshiga qishloq xo‘jalik mahsulotlari ishlab chiqarishda Buxoro, Jizzax va Navoiy viloyatlari, qishloq xo‘jalik mahsulotlari hajmi bo‘yicha Samarqand, Andijon va Toshkent viloyatlari yetakchilik qiladi.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, qishloq xo‘jaligida foydalaniladigan omillar samaradorligi mamlakat hududlariga ko‘ra farq qilib, hajm va jon boshiga olingan ko‘rsatkichlar bo‘yicha yuqori o‘rinda turuvchi hududlarning ba’zilarida samaradorlik ko‘rsatkichlari kichik qiymatlarni tashkil etadi.
Tadqiqotda 2017—2019-yillarda O‘zbekiston hududlarida qishloq xojaligi tarmog‘ining samaradorligi baholandi. Xususan, hududlarda yirik shoxli qoramol va donli ekinlar yetishtirish samaradorligini tahlil qilishda donli ekinlar ekiladigan yer maydoni, hududlardagi qishloq xo‘jalik texnikalari, qishloq xo‘jaligida band aholi va sarflangan organik o‘g‘it hajmi ta’sir qiluvchi omillar sifatida tanlab olindi.
Chiziqli dasturlash masalasining natijalari shuni ko‘rsatmoqdaki, tahlil davrida umumlashtirilgan mahsulotning minimal qiymati (0,333) 2017-yilda Navoiy viloyatida, omillar yalpi unumdorliginiki (0,336) 2017-yilda Sirdaryo viloyatida kuzatilgan.
Umumlashtirilgan ishlab chiqarish omillarining minimali (0,458) 2018-yilda Navoiy viloyatida, omillar yalpi unumdorligining maksimal miqdori (0,768) 2018-yilda Andijon viloyatida qayd etilgan.
Jumladan, omillarning maksimal yalpi unumdorligi 2017-yilda Jizzax, 2018-yilda Andijon va 2019-yilda Qashqadaryo viloyatlarida kuzatilgan.
Omillar yalpi unumdorligi bo‘yicha 2017-yilda Jizzax, Andijon va Buxoro viloyatlari, 2018-yilda Andijon, Navoiy va Buxoro viloyatlari, 2019-yilda Qashqadaryo, Buxoro va Andijon viloytlari yetakchi hududlar bo‘lgan.
Reyting ko‘rsatkichlari tahlili iqtisodiy samaradorlik yuqori bo‘lgan hududlarda doim ham omillar unumdorligi yoki texnik samaradorlik yuqori bo‘lavermasligini yana bir bor ko‘rsatdi.
Masalan, Buxoro, Namangan, Sirdaryo va Xorazm viloyatlarida iqtisodiy va texnik samaradorlik ko‘rsatkichlari o‘rtasida aloqadorlik kuzatilgan bo‘lsa, qolgan hududlarda reyting ko‘rsatkichlari bo‘yicha tafovutlar mavjud.
Omillar yalpi unumdorligi kichik qiymatlarni tashkil etgan ba’zi hududlarda texnik samaradorlik yuqori bo‘lgan. Bu esa mazkur hududlarda ishlab chiqarish omillaridan yetarli darajada oqilona foydalanilmayotganini bildiradi.
Izoh (0)