O‘zbekiston Respublikasining qonunchiligiga muvofiq har bir shaxs inson huquqlari bo‘yicha Milliy institutlarga murojaat qilish huquqiga ega.
Shaxsning Milliy institutlarga murojaat qilish huquqini konstitutsiya darajasida mustahkamlashga zarurat bormi? Bu haqda yuridik fanlari doktori, professor Sherzod Zulfiqorov to‘xtalib o‘tdi.
Asosiy qonunimizda, har bir shaxsga o‘z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalarining g‘ayriqonuniy xatti-harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish huquqi kafolatlanishi belgilab qo‘yilgan. Hozirgi islohotlar davrida “Jamiyat -islohotlar tashabbuskori” tamoyilidan kelib chiqadigan bo‘lsak, inson huquqlari bilan shug‘ullanuvchi Milliy institutlarining ham bu sohadagi rolini oshirish, har bir shaxsning o‘z huquq va erkinliklarini himoya qilish uchun mazkur institutlarga murojaat qilish huquqini konstitutsiya darajasida mustahkamlash masalasi nihoyatda muhim demokratik jarayon hisoblanadi. Umuman olib qaraganimizda, inson huquqlari bo‘yicha Milliy institutlarning asosiy maqsadi ham insonlarning haq huquqlarini himoya qilishdan iboratdir.
Mamlakatimizda islohotlar “inson manfaatlari hamma narsadan ustun” tamoyiliga asoslangan holda olib borilmoqda. Shuning uchun mamlakat inson huquqlarini lozim darajada himoya qilishni ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida belgilab oldi. Darhaqiqat, inson huquq va erkinliklarni himoya qilishda, ularga zaruriy yordam berish maqsadida inson huquqlari bo‘yicha Milliy institutlarning roli ham keskin oshib bormoqda. Bu institutlarning faoliyatini tartib solish maqsadida bir qancha qonunlar, Prezident farmon va qarorlari ham qabul qilindi.
Tabiiy savol tug‘iladi, inson huquqlari bo‘yicha Milliy institutlarga qanday institutlar kiradi va ular faoliyatini ijobiy baholash mumkinmi?
Mazkur masalaga oydinlik kiritish maqsadida to‘xtalar ekanmiz, asosiy institutlarga quyidagi institutlarni ko‘rsatib o‘tishimiz mumkin: O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Inson huquqlari bo‘yicha vakili (ombudsman); Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazi; O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Tadbirkorlik subyektlarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish bo‘yicha vakil; Bola huquqlari bo‘yicha vakil institutlaridir. Mazkur institutlarning eng asosiy vazifalaridan, faoliyat yo‘nalishlaridan biri ham bevosita murojaatlar bilan ishlash, bu orqali yakunda murojaatlarning yechimi bo‘yicha ijobiy natijalarga erishidan iboratdir.
Misol tariqasida, Oliy Majlisning Inson huquqlari bo‘yicha vakili (ombudsman) to‘g‘risidagi qonunda, Vakil fuqarolarning o‘z huquqlari, erkinliklari hamda qonuniy manfaatlarini buzayotgan tashkilotlar yoki mansabdor shaxslarning harakatlari yoxud harakatsizligi ustidan bergan shikoyatlarini ko‘rib chiqadi hamda bu bo‘yicha o‘z tekshiruvini o‘tkazish huquqiga egaligi belgilab qo‘yilgan. Bu qoidadan shuni anglash mumkinki, vakil nafaqat shikoyatlarni ko‘rib chiqadi, balkim o‘rganishlar natijalari bo‘yicha o‘z tekshiruvlarini ham o‘tkazishlari mumkin.
Tahlillar nimani anglatadi?
Tahlillarga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, 2021 yil Vakil nomiga fuqarolar, jamoat tashkilotlari, yuridik shaxslardan jami 18738 ta, shulardan, fuqarolar tomonidan 16559 ta murojaat kelib tushgan. Mazkur murojaatlardan eng ko‘pi, Toshkent shahridan (2588 ta), Qashqadaryo viloyatidan (2530 ta). Murojaatlarning asosiy qismini qaraydigan bo‘lsak, 39,6 foizi fuqarolarning shaxsiy huquq va erkinliklari, 29,6 foizi ijtimoiy huquqlar, 24, 3 foizi iqtisodiy huquqlar bilan bog‘liq. Yakunda ushbu murojaatlarning 23 foizi ijobiy hal qilinib berilgan, 82 nafar xodimga hayfsan, 9 tasiga jarima, 8 ta xodim o‘z lavozimidan ozod qilingan.
Aholimiz farovonligini ta’minlashda tadbirkorlarning huquqlarini kafolatlash muhim vazifalaridan biridir. Shu maqsadda, 2017 yil avgust oyida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Tadbirkorlik subyektlarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish bo‘yicha vakil to‘g‘risida alohida qonun qabul qilindi. Mazkur qonunda tadbirkorlarning huquqlarini himoya qilish bo‘yicha vakil tadbirkorlik subyektlarining o‘z huquqlari va qonuniy manfaatlarini buzayotgan davlat organlarining va boshqa tashkilotlarning qarorlari, ular mansabdor shaxslarining harakatlari (harakatsizligi) ustidan bergan shikoyatlarini ko‘rib chiqishligi belgilab qo‘yilgan. Bunday tartibni Rossiya, Qozog‘iston, Gruziya, Ukraina davlatlari tadbirkorlarning huquqlarini himoya qilishi vakili faoliyatida ham kuzatishimiz mumkin.
E’tibor qaratadigan bo‘lsak, mamlakatimizda tadbirkorlik subyektlarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish bo‘yicha vakilga, 2021 yilning birinchi yarim yilligi natijalariga ko‘ra, jami 4 318 ta murojaat kelib tushgan bo‘lib, shundan, 1 801 tasi (50 foizi) ijobiy hal etilgan. Murojaatlarning asosiy qismiga qaraydigan bo‘lsak, 23 foizi (991 ta) bank-kredit masalalariga oid, 19 foizi (807 ta) yer, kadastr va bino-inshoot masalalariga oid masalalardir. Ko‘rib chiqilgan murojaatlar natijasida, qo‘llanilgan ta’sir choralar: 621 nafar mansabdor shaxs ma’muriy va 225 nafar shaxs intizomiy javobgarlikka tortildi, davlat organlarining 467 ta noqonuniy qarori (hujjati) bekor qilingan. Mazkur natijalar ham Milliy institutlarning samarali faoliyat olib borayotganidan dalolat beradi.
Xalqaro talablarga qaraydigan bo‘lsak, BMT bosh assambleyasi 1993 yilda inson huquqlariga oid milliy institutlar tashkil etilishiga taalluqli bo‘lgan prinsiplarni qabul qilgan edi. “Parij prinsiplari” nomi bilan mashhur bo‘lgan bu prinsiplar shunday institutlarning faoliyat yuritishi va tutadigan o‘rniga tegishli bo‘lgan asosiy mezonlarning minimum standartlari sifatida xalqaro darajada e’tirof etilgan. Mazkur talabga muvofiq zarur darajada tekshirishlar o‘tkazish vakolatiga ega bo‘lishi, doimiy asosda va samarador ish olib borishi, yetarli darajada moliyalashtirilishi, uning xizmatlaridan barcha aholi qatlamlari foydalana olishi lozim.
Yuqoridagi tahlillardan ham ko‘rinib turibdiki, inson huquqlari bo‘yicha Milliy institutlarning roli hamda faoliyati natijadorligi bosqichma-bosqich oshib bormoqda. Mazkur ijobiy jihatlarni inobatga olgan holda, har bir shaxsning inson huquqlari bo‘yicha Milliy institutlarga murojaat qilish huquqini konstitutsiya darajasida mustahkamlash, hozirgi islohotlar jarayonining muhim talabidir desak, xato qilmagan bo‘lamiz.
Sherzod Zulfiqorov, yuridik fanlari doktori, professor
Izoh (0)