Ўзбекистон Республикасининг қонунчилигига мувофиқ ҳар бир шахс инсон ҳуқуқлари бўйича Миллий институтларга мурожаат қилиш ҳуқуқига эга.
Шахснинг Миллий институтларга мурожаат қилиш ҳуқуқини конституция даражасида мустаҳкамлашга зарурат борми? Бу ҳақда юридик фанлари доктори, профессор Шерзод Зулфиқоров тўхталиб ўтди.
Асосий қонунимизда, ҳар бир шахсга ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш, давлат органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмаларининг ғайриқонуний хатти-ҳаракатлари устидан судга шикоят қилиш ҳуқуқи кафолатланиши белгилаб қўйилган. Ҳозирги ислоҳотлар даврида «Жамият -ислоҳотлар ташаббускори» тамойилидан келиб чиқадиган бўлсак, инсон ҳуқуқлари билан шуғулланувчи Миллий институтларининг ҳам бу соҳадаги ролини ошириш, ҳар бир шахснинг ўз ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш учун мазкур институтларга мурожаат қилиш ҳуқуқини конституция даражасида мустаҳкамлаш масаласи ниҳоятда муҳим демократик жараён ҳисобланади. Умуман олиб қараганимизда, инсон ҳуқуқлари бўйича Миллий институтларнинг асосий мақсади ҳам инсонларнинг ҳақ ҳуқуқларини ҳимоя қилишдан иборатдир.
Мамлакатимизда ислоҳотлар «инсон манфаатлари ҳамма нарсадан устун» тамойилига асосланган ҳолда олиб борилмоқда. Шунинг учун мамлакат инсон ҳуқуқларини лозим даражада ҳимоя қилишни устувор йўналишларидан бири сифатида белгилаб олди. Дарҳақиқат, инсон ҳуқуқ ва эркинликларни ҳимоя қилишда, уларга зарурий ёрдам бериш мақсадида инсон ҳуқуқлари бўйича Миллий институтларнинг роли ҳам кескин ошиб бормоқда. Бу институтларнинг фаолиятини тартиб солиш мақсадида бир қанча қонунлар, Президент фармон ва қарорлари ҳам қабул қилинди.
Табиий савол туғилади, инсон ҳуқуқлари бўйича Миллий институтларга қандай институтлар киради ва улар фаолиятини ижобий баҳолаш мумкинми?
Мазкур масалага ойдинлик киритиш мақсадида тўхталар эканмиз, асосий институтларга қуйидаги институтларни кўрсатиб ўтишимиз мумкин: Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (омбудсман); Инсон ҳуқуқлари бўйича Ўзбекистон Республикаси Миллий маркази; Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш бўйича вакил; Бола ҳуқуқлари бўйича вакил институтларидир. Мазкур институтларнинг энг асосий вазифаларидан, фаолият йўналишларидан бири ҳам бевосита мурожаатлар билан ишлаш, бу орқали якунда мурожаатларнинг ечими бўйича ижобий натижаларга эришидан иборатдир.
Мисол тариқасида, Олий Мажлиснинг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (омбудсман) тўғрисидаги қонунда, Вакил фуқароларнинг ўз ҳуқуқлари, эркинликлари ҳамда қонуний манфаатларини бузаётган ташкилотлар ёки мансабдор шахсларнинг ҳаракатлари ёхуд ҳаракатсизлиги устидан берган шикоятларини кўриб чиқади ҳамда бу бўйича ўз текширувини ўтказиш ҳуқуқига эгалиги белгилаб қўйилган. Бу қоидадан шуни англаш мумкинки, вакил нафақат шикоятларни кўриб чиқади, балким ўрганишлар натижалари бўйича ўз текширувларини ҳам ўтказишлари мумкин.
Таҳлиллар нимани англатади?
Таҳлилларга эътибор қаратадиган бўлсак, 2021 йил Вакил номига фуқаролар, жамоат ташкилотлари, юридик шахслардан жами 18738 та, шулардан, фуқаролар томонидан 16559 та мурожаат келиб тушган. Мазкур мурожаатлардан энг кўпи, Тошкент шаҳридан (2588 та), Қашқадарё вилоятидан (2530 та). Мурожаатларнинг асосий қисмини қарайдиган бўлсак, 39,6 фоизи фуқароларнинг шахсий ҳуқуқ ва эркинликлари, 29,6 фоизи ижтимоий ҳуқуқлар, 24, 3 фоизи иқтисодий ҳуқуқлар билан боғлиқ. Якунда ушбу мурожаатларнинг 23 фоизи ижобий ҳал қилиниб берилган, 82 нафар ходимга ҳайфсан, 9 тасига жарима, 8 та ходим ўз лавозимидан озод қилинган.
Аҳолимиз фаровонлигини таъминлашда тадбиркорларнинг ҳуқуқларини кафолатлаш муҳим вазифаларидан биридир. Шу мақсадда, 2017 йил август ойида Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш бўйича вакил тўғрисида алоҳида қонун қабул қилинди. Мазкур қонунда тадбиркорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича вакил тадбиркорлик субъектларининг ўз ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини бузаётган давлат органларининг ва бошқа ташкилотларнинг қарорлари, улар мансабдор шахсларининг ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) устидан берган шикоятларини кўриб чиқишлиги белгилаб қўйилган. Бундай тартибни Россия, Қозоғистон, Грузия, Украина давлатлари тадбиркорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиши вакили фаолиятида ҳам кузатишимиз мумкин.
Эътибор қаратадиган бўлсак, мамлакатимизда тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш бўйича вакилга, 2021 йилнинг биринчи ярим йиллиги натижаларига кўра, жами 4 318 та мурожаат келиб тушган бўлиб, шундан, 1 801 таси (50 фоизи) ижобий ҳал этилган. Мурожаатларнинг асосий қисмига қарайдиган бўлсак, 23 фоизи (991 та) банк-кредит масалаларига оид, 19 фоизи (807 та) ер, кадастр ва бино-иншоот масалаларига оид масалалардир. Кўриб чиқилган мурожаатлар натижасида, қўлланилган таъсир чоралар: 621 нафар мансабдор шахс маъмурий ва 225 нафар шахс интизомий жавобгарликка тортилди, давлат органларининг 467 та ноқонуний қарори (ҳужжати) бекор қилинган. Мазкур натижалар ҳам Миллий институтларнинг самарали фаолият олиб бораётганидан далолат беради.
Халқаро талабларга қарайдиган бўлсак, БМТ бош ассамблеяси 1993 йилда инсон ҳуқуқларига оид миллий институтлар ташкил этилишига тааллуқли бўлган принципларни қабул қилган эди. «Париж принциплари» номи билан машҳур бўлган бу принциплар шундай институтларнинг фаолият юритиши ва тутадиган ўрнига тегишли бўлган асосий мезонларнинг минимум стандартлари сифатида халқаро даражада эътироф этилган. Мазкур талабга мувофиқ зарур даражада текширишлар ўтказиш ваколатига эга бўлиши, доимий асосда ва самарадор иш олиб бориши, етарли даражада молиялаштирилиши, унинг хизматларидан барча аҳоли қатламлари фойдалана олиши лозим.
Юқоридаги таҳлиллардан ҳам кўриниб турибдики, инсон ҳуқуқлари бўйича Миллий институтларнинг роли ҳамда фаолияти натижадорлиги босқичма-босқич ошиб бормоқда. Мазкур ижобий жиҳатларни инобатга олган ҳолда, ҳар бир шахснинг инсон ҳуқуқлари бўйича Миллий институтларга мурожаат қилиш ҳуқуқини конституция даражасида мустаҳкамлаш, ҳозирги ислоҳотлар жараёнининг муҳим талабидир десак, хато қилмаган бўламиз.
Шерзод Зулфиқоров, юридик фанлари доктори, профессор
Изоҳ (0)