1989-yilning 21-oktabrida O‘zbekistonda mamlakat mustaqilligi ramzlaridan biri — o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilgan edi. 2020-yildan boshlab bu sana O‘zbek tili bayrami sifatida nishonlanmoqda. “Daryo” ushbu sana munosabati bilan oktabrni “O‘zbek tili oyligi” deb e’lon qiladi va oy davomida har kuni til masalasida turli yillarda qilingan va hamon o‘z dolzarbligini yo‘qotmagan chiqishlar, nutqlar, maqolalarni qayta chop etadi.
Tarqoq dard
Yaqinda televizordagi bir ko‘rsatuvda rus yigiti o‘zbek tilida gapiribdi. Bolalarim hovliqib xabar qilishdi: “Dada, yuring, o‘ris kishi o‘zbekcha gapiryapti!”. Mahallada o‘sgan yigit ekan, tutila-tutila bir-ikki og‘iz so‘z aytdi. Atrofida to‘rt-besh odam mahliyo. Xuddi ajoyibotni tomosha qilgandek! Mo‘jiza! Men ularni taniyman. Uncha-muncha taniqli kishilar.Ahvol shu ekan, xalqlar do‘stligiyu baynalmilalchilikdan lof urib nima qildik?!
Uni ko‘rib, kimdir quvongan bo‘lsa quvongandir, mening ensam qotdi. Avvalo, bu manzaraning nochorligi! Qolaversa, odamlar olis Afrikadagi yo‘qolib borayotgan kamsonli qabilalarning tilini o‘rganyapti-ku!
* * *
O‘zbek tili davlat maqomini olsa, boshqa tillar (to‘g‘rirog‘i, rus tili deyilmoqchi!) kamsitilmaydimi? Savol tug‘iladi: rus tili hukmron bo‘lib kelgan shuncha vaqtdan beri boshqa tillar kamsitilmaganmidi?!
Bunday shubhayu vahimalar behuda. O‘zbek xalqining fe’li ma’lum: milliy bag‘ritorlik unga yot — u hech qachon boshqa bir millatni kamsitib yo xo‘rlab qo‘ymagan. Deylik, bugundan e’tiboran respublikada rus tili taqiqlab qo‘yildi, lekin shaxsan men har qanaqa tahdid ostida bo‘lmasin, rus tilida o‘qishni kanda qilmasdim. Negaki, bu til menga dunyoni ochdi, shu til tufayli men ulug‘ rus adabiyotini tanidim. Rus tili men uchun ma’naviy bir ehtiyojga aylangan. Men shu xalqning vakili bo‘lsam, xalqim ham men kabilardan iborat. Binobarin, boyagidek fitnaomuz xavotirlarga hojat yo‘q.
Tilingiz, xalqingiz haqida qayg‘urgudek bo‘lsangiz, darrov burchakdan birov pisanda otadi: “Millatchi! Milliy qobig‘iga o‘ralib qolgan. Xalq nomidan gapirishga kim ruxsat berdi sizga?”. Javob beray: sizga kim ruxsat berdi? Men-ku, yaxshimi-yomonmi, shu xalqning bir farzandiman. Sizga o‘xshab, uning manfaatlarini mansab kursisiyu har xil imtiyozlarga almashtirganim yo‘q. Men doim xalqning orasidaman. Shunday ekan, qaysi birimiz xalqqa yaqinroqmiz — sizmi, menmi?
Xalqning nomidan so‘zlashga uning tepasida hukm yurgizayotgan emas, uning orasida yurgan odam haqli!
Lekin shunday odamni ham tezda topa qolishadi. Biror zavoddanmi, biror fermadanmi. Aslida, o‘sha kishini xoli uchratib, devorga tirasangiz, “E, men bola-chaqa boqishim kerak, aka! Menga ikki kilo go‘sht kerak”, deydi. Kimning nog‘orasiga o‘ynaganini bilmaydi.
Bunaqa to‘tiqush ziyolilar orasidan chiqsa-chi? Ruslar unaqalarni “natsionalniy nigilist” deydi. “O‘zingdan chiqqan balo”. Menimcha, buning tarjimasi shunday.
* * *
Bu mulohazalar kechikib yozilmoqda, haddan tashqari kechikib. Negaki, ular ko‘ngilda tug‘ilganiga ko‘p yillar bo‘ldi — rus tilini o‘rganish zarurati tug‘ilganidan beri bor. Dastlab ular injiq savollar (endi bilsam, mantiqli ekan) tarzida tug‘ildi, keyin esa ijtimoiy muhitning qat’iy javoblari ostida ko‘milib ketdi.
G‘aflat yillarida, karaxtlik yillarida bunga ko‘nikdik. Mantiq qidirmaslikka, mantiqsiz tartibotga o‘rgatildik. Zamon senga boqmasa, sen zamonga boq. O‘ynashmagil arbob bilan — arbob urar har bob bilan. Va hokazo.
Bu mulohazalar kechirib bo‘lmas darajada kechikib yozildi: chunki bu orada tillarning tuguni yechildi, dillarning qulfi ochildi. Ijtimoiy faol hamkasabalarimiz matbuotda bo‘lsin, turli-tuman minbarlarda bo‘lsin, bu borada ko‘plab fikr-mulohazalarini bayon etishdi. Go‘yo aytilmagan gap qolmadi. Munozara ustiga munozara, muhokama ustiga muhokama. Komissiya, mitingbozlik, chaqiriqu shiorlar, rasmiy tashkilotlarning tanbehi, tahdidi... Holbuki, shu dahmazalarga hojat bormidi?
Bor ekan-da! Mantiq tuyg‘usi, mustaqil fikrlash yo‘q — fikriy qaramlik hukmron muhitda bunga hamisha zarurat hozir. Milliy iftixor, madaniy qadriyatlar unutilgan joyda doim bo‘laveradi.
Xo‘sh, nimani kutyapmiz unda? Yuqoridan ijozat bo‘lishinimi? Axir, biz milliy suveren respublikamiz-ku! Bizning qonun chiqaradigan o‘z Oliy Sovetimiz bor-ku!
“Boshqa xalqlarga nisbatan kamsitish bo‘lmasmikan?..”. Bu o‘rinda gap boshqa xalqlar emas, rus xalqi, rus tili ustida borayotir! U holda yetmish yillardan beri o‘zbek xalqi, o‘zbek tili kamsitib kelinayotgan ekan-da? Sotsialistik jamiyatda-ya?! Demokratiya, xalqlar do‘stligi, xalqlar tengligi shioru bayroq qilingan mamlakatda! E, adolatingga balli!..
Erkin A’zam, 1988-yil
(“Ertalabki xayollar” to‘plamidan olindi)
Izoh (0)