1989 йилнинг 21 октябрида Ўзбекистонда мамлакат мустақиллиги рамзларидан бири — ўзбек тилига давлат тили мақоми берилган эди. 2020 йилдан бошлаб бу сана Ўзбек тили байрами сифатида нишонланмоқда. «Дарё» ушбу сана муносабати билан октябрни «Ўзбек тили ойлиги» деб эълон қилади ва ой давомида ҳар куни тил масаласида турли йилларда қилинган ва ҳамон ўз долзарблигини йўқотмаган чиқишлар, нутқлар, мақолаларни қайта чоп этади.
Тарқоқ дард
Яқинда телевизордаги бир кўрсатувда рус йигити ўзбек тилида гапирибди. Болаларим ҳовлиқиб хабар қилишди: «Дада, юринг, ўрис киши ўзбекча гапиряпти!». Маҳаллада ўсган йигит экан, тутила-тутила бир-икки оғиз сўз айтди. Атрофида тўрт-беш одам маҳлиё. Худди ажойиботни томоша қилгандек! Мўъжиза! Мен уларни танийман. Унча-мунча таниқли кишилар.Аҳвол шу экан, халқлар дўстлигию байналмилалчиликдан лоф уриб нима қилдик?!
Уни кўриб, кимдир қувонган бўлса қувонгандир, менинг энсам қотди. Аввало, бу манзаранинг ночорлиги! Қолаверса, одамлар олис Африкадаги йўқолиб бораётган камсонли қабилаларнинг тилини ўрганяпти-ку!
* * *
Ўзбек тили давлат мақомини олса, бошқа тиллар (тўғрироғи, рус тили дейилмоқчи!) камситилмайдими? Савол туғилади: рус тили ҳукмрон бўлиб келган шунча вақтдан бери бошқа тиллар камситилмаганмиди?!
Бундай шубҳаю ваҳималар беҳуда. Ўзбек халқининг феъли маълум: миллий бағриторлик унга ёт — у ҳеч қачон бошқа бир миллатни камситиб ё хўрлаб қўймаган. Дейлик, бугундан эътиборан республикада рус тили тақиқлаб қўйилди, лекин шахсан мен ҳар қанақа таҳдид остида бўлмасин, рус тилида ўқишни канда қилмасдим. Негаки, бу тил менга дунёни очди, шу тил туфайли мен улуғ рус адабиётини танидим. Рус тили мен учун маънавий бир эҳтиёжга айланган. Мен шу халқнинг вакили бўлсам, халқим ҳам мен кабилардан иборат. Бинобарин, боягидек фитнаомуз хавотирларга ҳожат йўқ.
Тилингиз, халқингиз ҳақида қайғургудек бўлсангиз, дарров бурчакдан биров писанда отади: «Миллатчи! Миллий қобиғига ўралиб қолган. Халқ номидан гапиришга ким рухсат берди сизга?». Жавоб берай: сизга ким рухсат берди? Мен-ку, яхшими-ёмонми, шу халқнинг бир фарзандиман. Сизга ўхшаб, унинг манфаатларини мансаб курсисию ҳар хил имтиёзларга алмаштирганим йўқ. Мен доим халқнинг орасидаман. Шундай экан, қайси биримиз халққа яқинроқмиз — сизми, менми?
Халқнинг номидан сўзлашга унинг тепасида ҳукм юргизаётган эмас, унинг орасида юрган одам ҳақли!
Лекин шундай одамни ҳам тезда топа қолишади. Бирор заводданми, бирор фермаданми. Аслида, ўша кишини холи учратиб, деворга тирасангиз, «Э, мен бола-чақа боқишим керак, ака! Менга икки кило гўшт керак», дейди. Кимнинг ноғорасига ўйнаганини билмайди.
Бунақа тўтиқуш зиёлилар орасидан чиқса-чи? Руслар унақаларни «националний нигилист» дейди. «Ўзингдан чиққан бало». Менимча, бунинг таржимаси шундай.
* * *
Бу мулоҳазалар кечикиб ёзилмоқда, ҳаддан ташқари кечикиб. Негаки, улар кўнгилда туғилганига кўп йиллар бўлди — рус тилини ўрганиш зарурати туғилганидан бери бор. Дастлаб улар инжиқ саволлар (энди билсам, мантиқли экан) тарзида туғилди, кейин эса ижтимоий муҳитнинг қатъий жавоблари остида кўмилиб кетди.
Ғафлат йилларида, карахтлик йилларида бунга кўникдик. Мантиқ қидирмасликка, мантиқсиз тартиботга ўргатилдик. Замон сенга боқмаса, сен замонга боқ. Ўйнашмагил арбоб билан — арбоб урар ҳар боб билан. Ва ҳоказо.
Бу мулоҳазалар кечириб бўлмас даражада кечикиб ёзилди: чунки бу орада тилларнинг тугуни ечилди, дилларнинг қулфи очилди. Ижтимоий фаол ҳамкасабаларимиз матбуотда бўлсин, турли-туман минбарларда бўлсин, бу борада кўплаб фикр-мулоҳазаларини баён этишди. Гўё айтилмаган гап қолмади. Мунозара устига мунозара, муҳокама устига муҳокама. Комиссия, митингбозлик, чақириқу шиорлар, расмий ташкилотларнинг танбеҳи, таҳдиди... Ҳолбуки, шу даҳмазаларга ҳожат бормиди?
Бор экан-да! Мантиқ туйғуси, мустақил фикрлаш йўқ — фикрий қарамлик ҳукмрон муҳитда бунга ҳамиша зарурат ҳозир. Миллий ифтихор, маданий қадриятлар унутилган жойда доим бўлаверади.
Хўш, нимани кутяпмиз унда? Юқоридан ижозат бўлишиними? Ахир, биз миллий суверен республикамиз-ку! Бизнинг қонун чиқарадиган ўз Олий Советимиз бор-ку!
«Бошқа халқларга нисбатан камситиш бўлмасмикан?..». Бу ўринда гап бошқа халқлар эмас, рус халқи, рус тили устида бораётир! У ҳолда етмиш йиллардан бери ўзбек халқи, ўзбек тили камситиб келинаётган экан-да? Социалистик жамиятда-я?! Демократия, халқлар дўстлиги, халқлар тенглиги шиору байроқ қилинган мамлакатда! Э, адолатингга балли!..
Эркин Аъзам, 1988 йил
(«Эрталабки хаёллар» тўпламидан олинди)
Изоҳ (0)